Tổng quan nghiên cứu

Đánh bắt cá bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU) là một trong những thách thức lớn đối với ngành thủy sản toàn cầu, gây tổn thất kinh tế ước tính từ 10-20 tỷ USD mỗi năm và ảnh hưởng đến khoảng 20% sản lượng khai thác tự nhiên, tương đương 11-26 triệu tấn cá. Tại Việt Nam, ngành thủy sản đóng góp quan trọng vào kinh tế với kim ngạch xuất khẩu đạt kỷ lục 7,557 tỷ USD trong 8 tháng đầu năm 2021, tăng 35,5% so với cùng kỳ năm trước. Tuy nhiên, Việt Nam đang đối mặt với cảnh báo “thẻ vàng” từ Liên minh châu Âu (EU) từ năm 2017 do chưa kiểm soát hiệu quả hoạt động IUU, ảnh hưởng tiêu cực đến xuất khẩu thủy sản, đặc biệt là sang thị trường EU.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích các quy định pháp luật quốc tế và kinh nghiệm quốc tế trong phòng chống IUU, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật tại Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào pháp luật và thực tiễn chống IUU tại Việt Nam, EU, Thái Lan, Sri Lanka và Philippines trong giai đoạn từ năm 2010 đến nay. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ nguồn lợi thủy sản, đảm bảo an ninh lương thực, phát triển kinh tế biển bền vững và nâng cao vị thế ngành thủy sản Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết quản trị nguồn lợi thủy sản bền vững: Nhấn mạnh vai trò của quản lý hiệu quả, bảo tồn tài nguyên và phát triển bền vững trong khai thác thủy sản.
  • Mô hình trách nhiệm quốc gia trong pháp luật quốc tế: Phân tích trách nhiệm của quốc gia tàu mang cờ, quốc gia ven biển và quốc gia cảng trong phòng chống IUU theo các công ước quốc tế như UNCLOS 1982, IPOA-IUU, PSMA.
  • Khái niệm IUU: Bao gồm ba nhóm hành vi chính là đánh bắt bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định, được xác định rõ trong các văn kiện quốc tế và pháp luật Việt Nam.
  • Mô hình kiểm soát và giám sát nghề cá (MCS): Hệ thống giám sát, kiểm tra và kiểm soát nhằm phát hiện và ngăn chặn các hành vi IUU.
  • Chính sách nghề cá chung của EU (CFP): Là khuôn khổ pháp lý quan trọng trong việc quản lý nghề cá và phòng chống IUU tại EU và các quốc gia đối tác.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Phân tích tài liệu: Thu thập và phân tích các văn bản pháp luật quốc tế, khu vực và quốc gia liên quan đến IUU, bao gồm UNCLOS, IPOA-IUU, PSMA, CFP và các quy định của EU.
  • So sánh luật học: Đối chiếu pháp luật và thực tiễn phòng chống IUU của Việt Nam với các quốc gia như Thái Lan, Sri Lanka, Philippines và EU để rút ra bài học kinh nghiệm.
  • Phân tích số liệu: Sử dụng số liệu thống kê về sản lượng khai thác, xuất khẩu thủy sản, các trường hợp áp dụng thẻ vàng, thẻ đỏ của EU và các biện pháp xử lý IUU.
  • Tổng kết kinh nghiệm thực tiễn: Đánh giá hiệu quả các biện pháp phòng chống IUU qua các trường hợp điển hình như Hàn Quốc, Thái Lan, Sri Lanka.
  • Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích giai đoạn từ năm 2010 đến 2023, đặc biệt chú trọng các sự kiện quan trọng như việc Việt Nam bị áp thẻ vàng năm 2017 và các biện pháp khắc phục đến nay.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các văn bản pháp luật, báo cáo chính thức, số liệu thống kê và các nghiên cứu khoa học liên quan. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tính đại diện và mức độ ảnh hưởng của các quốc gia và tổ chức trong lĩnh vực phòng chống IUU.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động nghiêm trọng của IUU đến kinh tế và môi trường: IUU chiếm khoảng 20% sản lượng khai thác tự nhiên toàn cầu, gây thiệt hại tài chính 10-20 tỷ USD mỗi năm. Tại Việt Nam, xuất khẩu thủy sản sang EU giảm 12% trong giai đoạn 2017-2019 do ảnh hưởng của thẻ vàng IUU.

  2. Hiệu quả của các biện pháp pháp lý và quản lý: Các quốc gia như Hàn Quốc, Thái Lan và Sri Lanka đã thành công trong việc khắc phục thẻ vàng, thẻ đỏ nhờ sửa đổi khung pháp lý, tăng cường giám sát, xử phạt nghiêm minh và hợp tác quốc tế. Ví dụ, Thái Lan đã đầu tư khoảng 87 triệu euro từ 2015-2018 để cải cách ngành thủy sản và được EU gỡ thẻ vàng năm 2019.

  3. Vai trò quan trọng của EU trong kiểm soát IUU: EU áp dụng hệ thống thẻ vàng, thẻ đỏ để cảnh báo và xử lý các quốc gia không tuân thủ quy định chống IUU. Quy định số 1005/2008 của EU thiết lập hệ thống quản lý ngăn chặn IUU, bao gồm chương trình chứng nhận khai thác và kiểm tra tại cảng.

  4. Bất cập trong pháp luật và thực thi tại Việt Nam: Việt Nam đã hoàn thiện khung pháp lý với Luật Thủy sản 2017 và Nghị định 26/2019/NĐ-CP, nhưng vẫn chưa đủ mạnh để ngăn chặn IUU hiệu quả, dẫn đến việc bị áp thẻ vàng từ năm 2017 và nguy cơ bị thẻ đỏ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng IUU là do sự thiếu đồng bộ trong hệ thống pháp luật, năng lực thực thi còn hạn chế và thiếu sự hợp tác quốc tế hiệu quả. So với các quốc gia đã khắc phục thành công thẻ vàng, Việt Nam cần tăng cường kiểm soát tàu cá, áp dụng công nghệ giám sát hiện đại như VMS, nâng cao mức xử phạt và hoàn thiện hệ thống đăng ký, cấp phép.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang EU trước và sau khi bị áp thẻ vàng, bảng so sánh các biện pháp pháp lý và thực thi của các quốc gia trong khu vực, cũng như biểu đồ chi tiêu đầu tư cho phòng chống IUU của các quốc gia.

Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy vai trò then chốt của các tổ chức nghề cá khu vực (RFMO) và các hiệp định quốc tế trong việc phối hợp phòng chống IUU. Việc áp dụng các biện pháp thương mại của EU đã tạo áp lực tích cực buộc các quốc gia phải cải cách.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý: Rà soát, sửa đổi và bổ sung các quy định về xử phạt hành vi IUU, tăng mức phạt tối thiểu lên gấp 5-8 lần giá trị sản phẩm vi phạm, bổ sung quy định về tái phạm và hình sự hóa các hành vi nghiêm trọng. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ NN-PTNT, Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường năng lực thực thi: Đầu tư trang thiết bị giám sát hiện đại như hệ thống VMS, thiết bị giám sát hành trình thời gian thực; nâng cao năng lực cho lực lượng kiểm tra, cảnh sát biển; xây dựng trung tâm quản lý đánh bắt cá quốc gia. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Bộ NN-PTNT, Bộ Quốc phòng.

  3. Xây dựng hệ thống đăng ký và cấp phép điện tử: Áp dụng công nghệ thông tin để quản lý tàu cá, giấy phép và chứng nhận khai thác, đảm bảo minh bạch và dễ dàng kiểm tra. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ NN-PTNT.

  4. Tăng cường hợp tác quốc tế và khu vực: Tham gia đầy đủ các hiệp định quốc tế như IPOA-IUU, PSMA; thiết lập cơ chế trao đổi thông tin, đường dây nóng với các quốc gia láng giềng; phối hợp với các tổ chức nghề cá khu vực để giám sát và xử lý vi phạm. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Bộ Ngoại giao, Bộ NN-PTNT.

  5. Nâng cao nhận thức và trách nhiệm cộng đồng ngư dân: Tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền về pháp luật và tác hại của IUU; khuyến khích ngư dân tuân thủ quy định và tham gia giám sát cộng đồng. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Bộ NN-PTNT, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về thủy sản: Giúp hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý nghề cá, phòng chống IUU.

  2. Các tổ chức nghề cá khu vực và quốc tế: Cung cấp cơ sở pháp lý và kinh nghiệm thực tiễn để phối hợp hành động chống IUU hiệu quả.

  3. Ngư dân và doanh nghiệp thủy sản: Nâng cao nhận thức về quy định pháp luật, trách nhiệm trong khai thác bền vững và truy xuất nguồn gốc sản phẩm.

  4. Nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực luật biển và phát triển bền vững: Cung cấp tài liệu tham khảo về pháp luật quốc tế và kinh nghiệm quốc tế trong phòng chống IUU.

Câu hỏi thường gặp

  1. IUU là gì và tại sao nó quan trọng?
    IUU là hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định, gây tổn thất kinh tế lớn và làm suy giảm nguồn lợi thủy sản, ảnh hưởng đến an ninh lương thực và môi trường biển.

  2. Việt Nam đã bị EU áp dụng biện pháp gì liên quan đến IUU?
    Việt Nam bị EU áp dụng “thẻ vàng” từ năm 2017 do chưa kiểm soát hiệu quả hoạt động IUU, ảnh hưởng đến xuất khẩu thủy sản sang EU.

  3. Các quốc gia khác đã khắc phục thẻ vàng như thế nào?
    Các quốc gia như Thái Lan, Hàn Quốc và Sri Lanka đã sửa đổi pháp luật, tăng cường giám sát, xử phạt nghiêm minh và hợp tác quốc tế để được EU gỡ thẻ vàng.

  4. Vai trò của các tổ chức nghề cá khu vực (RFMO) trong phòng chống IUU?
    RFMO giúp phối hợp quản lý nghề cá, trao đổi thông tin và áp dụng các biện pháp bảo tồn, quản lý nguồn lợi thủy sản khu vực, góp phần ngăn chặn IUU.

  5. Làm thế nào để ngư dân tuân thủ quy định chống IUU?
    Thông qua đào tạo, tuyên truyền nâng cao nhận thức, áp dụng công nghệ giám sát và xây dựng cơ chế giám sát cộng đồng, ngư dân sẽ hiểu và tuân thủ các quy định pháp luật.

Kết luận

  • IUU là thách thức lớn đối với phát triển bền vững ngành thủy sản toàn cầu và Việt Nam.
  • EU áp dụng hệ thống thẻ vàng, thẻ đỏ để kiểm soát và xử lý các quốc gia vi phạm IUU, ảnh hưởng trực tiếp đến xuất khẩu thủy sản.
  • Việt Nam đã có nhiều nỗ lực hoàn thiện pháp luật và thực thi nhưng vẫn cần tăng cường hơn nữa để gỡ bỏ thẻ vàng.
  • Kinh nghiệm quốc tế cho thấy sự phối hợp đồng bộ giữa pháp luật, thực thi và hợp tác quốc tế là chìa khóa thành công.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực thực thi và tăng cường hợp tác quốc tế để phát triển ngành thủy sản bền vững.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần nhanh chóng triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường giám sát và đánh giá hiệu quả để đảm bảo ngành thủy sản Việt Nam phát triển bền vững và hội nhập quốc tế thành công.