Tổng quan nghiên cứu

Nghệ thuật sân khấu chèo truyền thống Việt Nam là một loại hình nghệ thuật dân gian có lịch sử lâu đời, được xem là một trong những biểu tượng văn hóa đặc sắc của đồng bằng Bắc Bộ. Theo ước tính, chèo đã tồn tại và phát triển qua nhiều thế kỷ, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần của người dân Việt Nam. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại với sự bùng nổ của nhiều loại hình giải trí mới, chèo truyền thống đang dần mất chỗ đứng, đặc biệt là do thiếu hụt kịch bản chất lượng và đội ngũ sáng tác trẻ.

Luận văn tập trung nghiên cứu dấu ấn của truyện cổ tích trong kịch bản chèo truyền thống, nhằm làm rõ vai trò và ảnh hưởng của truyện cổ tích đối với sự hình thành và phát triển nội dung, nghệ thuật của chèo. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu tập trung vào các kịch bản chèo truyền thống khai thác từ truyện cổ tích dân gian như Tấm Cám, Thạch Sanh, Từ Thức, Lọ nước thần, cùng một số tác phẩm tiêu biểu khác. Thời gian nghiên cứu bao gồm các giai đoạn từ chèo cổ đến chèo truyền thống hiện đại, với dữ liệu thu thập từ các kịch bản, phỏng vấn nghệ sĩ, và khảo sát thực địa tại các nhà hát chèo lớn như Nhà hát chèo Việt Nam, Hà Nội và Thái Bình.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát triển nghệ thuật chèo truyền thống, góp phần giải quyết những khó khăn về kịch bản hiện nay, đồng thời mở ra hướng đi mới cho các tác giả sáng tác chèo hiện đại bằng cách khai thác giá trị văn hóa dân gian sâu sắc. Qua đó, luận văn cũng đóng góp vào việc nâng cao nhận thức về mối quan hệ giữa văn học dân gian và nghệ thuật sân khấu truyền thống, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho công cuộc chấn hưng sân khấu chèo trong thời đại toàn cầu hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về truyện cổ tích dân gian và lý thuyết về nghệ thuật sân khấu chèo truyền thống.

  1. Lý thuyết truyện cổ tích dân gian: Truyện cổ tích được hiểu là thể loại tự sự dân gian, có đặc trưng là thế giới hư cấu, kỳ ảo, mang tính giáo huấn cao và kết cấu chặt chẽ với kết thúc có hậu. Các khái niệm chính bao gồm môtip truyện cổ tích (như môtip thách cưới, thách đố, ác giả ác báo), thời gian và không gian nghệ thuật phiếm chỉ, và triết lý sống lạc quan, nhân đạo trong truyện cổ tích. Lý thuyết này giúp phân tích các yếu tố nội dung, hình thức và thi pháp của truyện cổ tích được chuyển thể vào chèo.

  2. Lý thuyết nghệ thuật chèo truyền thống: Chèo là sân khấu tự sự, ước lệ, cách điệu, mang tính tổng hợp nghệ thuật cao với sự kết hợp hài hòa giữa lời thơ, âm nhạc, múa và diễn xuất. Các đặc trưng chính gồm tính khuyến giáo đạo đức, tính kể chuyện, sự kết hợp giữa cái bi và cái hài, cùng các nguyên tắc sáng tác huyền thoại - dân gian. Lý thuyết này giúp làm rõ vai trò của kịch bản, đặc biệt là cốt truyện và ngôn ngữ trong chèo truyền thống.

Ba đến năm khái niệm trọng tâm được sử dụng trong nghiên cứu là: cốt truyện, môtip truyện cổ tích, tính giáo huấn đạo đức, phương pháp sáng tác huyền thoại - dân gian, và tính tổng hợp nghệ thuật của chèo.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích - tổng hợp văn bản làm chủ đạo, kết hợp với phương pháp thống kê, phân loại, hệ thống hóa và so sánh đối chiếu giữa các kịch bản chèo và truyện cổ tích gốc.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm: các kịch bản chèo truyền thống được lưu trữ tại Nhà hát chèo Việt Nam, các bản truyện cổ tích dân gian đã được sưu tầm và xuất bản, phỏng vấn các nghệ sĩ, đạo diễn chèo, và khảo sát thực địa tại các đoàn chèo lớn. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm khoảng 10-15 kịch bản chèo tiêu biểu chuyển thể từ truyện cổ tích, cùng các bản truyện cổ tích tương ứng.

Phương pháp phân tích tập trung vào việc so sánh chi tiết cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ và các đặc trưng nghệ thuật giữa truyện cổ tích và kịch bản chèo. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2017, bao gồm giai đoạn thu thập tư liệu, phân tích văn bản, khảo sát thực địa và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Truyện cổ tích là cơ sở hình thành kịch bản chèo truyền thống: Khoảng 80% các kịch bản chèo truyền thống nghiên cứu đều dựa trên cốt truyện truyện cổ tích dân gian, giữ nguyên mạch truyện chính và các môtip đặc trưng như "ác giả ác báo", "ở hiền gặp lành". Ví dụ, kịch bản Tấm Cám giữ nguyên các sự kiện chính như mẹ con Cám hãm hại Tấm, sự giúp đỡ của Bụt, và kết thúc có hậu với sự đoàn tụ của Tấm và Hoàng tử.

  2. Sự chuyển thể về cốt truyện giữ kết cấu tuyến tính và tính giáo huấn: Các kịch bản chèo giữ nguyên kết cấu thời gian tuyến tính của truyện cổ tích, với các sự kiện được sắp xếp theo trình tự rõ ràng, kết thúc có hậu chiếm trên 90%. Đồng thời, nội dung chèo nhấn mạnh tính giáo huấn đạo đức, phản ánh mâu thuẫn xã hội và gia đình, như trong vở Quan Âm Thị Kính thể hiện sự oan khuất của người phụ nữ và sự trừng phạt kẻ ác.

  3. Yếu tố kỳ ảo và huyền thoại được giữ và phát triển: Khoảng 70% kịch bản chèo truyền thống giữ lại các yếu tố kỳ ảo như phép màu, thần linh, và các sự kiện huyền thoại. Ví dụ, trong vở Trinh phụ hai chồng, chi tiết bàn tay không chảy máu khi cắt cổ tay thể hiện sự kỳ ảo, đồng thời truyền tải thông điệp về sự chung thủy và công lý.

  4. Ngôn ngữ và thi pháp nghệ thuật chèo kết hợp truyền thống và cách tân: Các tác giả chèo truyền thống sử dụng ngôn ngữ đối thoại giàu ca dao, tục ngữ, thể thơ lục bát, kết hợp với lời thoại sáng tạo, tạo nên sự mềm mại, uyển chuyển và gần gũi với khán giả. Đồng thời, các lớp diễn ứng tác, động tác ước lệ và sự kết hợp giữa cái bi và cái hài làm tăng tính hấp dẫn và giáo dục của vở diễn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc truyện cổ tích trở thành nguồn cảm hứng chủ đạo cho kịch bản chèo truyền thống xuất phát từ sự tương đồng về mục đích giáo huấn đạo đức và tính kể chuyện tự sự. Truyện cổ tích với thế giới kỳ ảo, kết cấu chặt chẽ và triết lý nhân văn phù hợp với đặc trưng nghệ thuật chèo, giúp chèo giữ được "hơi chèo" truyền thống trong khi vẫn hấp dẫn khán giả.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả luận văn khẳng định và mở rộng quan điểm về vai trò của truyện cổ tích trong chèo, đồng thời làm rõ hơn các đặc điểm chuyển thể về cốt truyện và nghệ thuật. Việc giữ lại yếu tố kỳ ảo và cách tân ngôn ngữ trong kịch bản chèo cho thấy sự linh hoạt trong sáng tạo nghệ thuật, giúp chèo thích nghi với bối cảnh xã hội hiện đại mà vẫn bảo tồn giá trị truyền thống.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỉ lệ kịch bản chèo dựa trên truyện cổ tích, bảng so sánh các yếu tố cốt truyện giữa truyện cổ tích và kịch bản chèo, cũng như biểu đồ phân bố các yếu tố kỳ ảo trong các vở chèo nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích các tác giả chèo hiện đại khai thác sâu sắc kho tàng truyện cổ tích dân gian nhằm giữ gìn và phát huy giá trị truyền thống, đồng thời tạo ra các kịch bản mới hấp dẫn, phù hợp với thị hiếu khán giả hiện nay. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: các nhà viết kịch, đoàn chèo chuyên nghiệp.

  2. Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về phương pháp sáng tác kịch bản chèo truyền thống kết hợp yếu tố cổ tích cho đội ngũ tác giả trẻ, nhằm nâng cao kỹ năng và nhận thức về giá trị văn hóa dân gian. Thời gian: 6-12 tháng; chủ thể: các trường đại học, trung tâm nghệ thuật.

  3. Xây dựng bộ sưu tập kịch bản chèo truyền thống chuyển thể từ truyện cổ tích có hệ thống, được biên tập và phổ biến rộng rãi để làm tài liệu tham khảo cho các nghệ sĩ và nhà nghiên cứu. Thời gian: 2 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu văn hóa, nhà xuất bản.

  4. Đẩy mạnh công tác truyền thông, quảng bá nghệ thuật chèo truyền thống gắn với truyện cổ tích qua các chương trình biểu diễn, phim tài liệu, và các sự kiện văn hóa nhằm thu hút sự quan tâm của công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ. Thời gian: liên tục; chủ thể: các nhà hát chèo, sở văn hóa các địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn học dân gian và sân khấu truyền thống: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và phân tích chi tiết về mối quan hệ giữa truyện cổ tích và chèo truyền thống, giúp mở rộng hiểu biết và phát triển nghiên cứu chuyên sâu.

  2. Tác giả, biên kịch chèo và nghệ sĩ sân khấu: Các phân tích về cốt truyện, ngôn ngữ và thi pháp nghệ thuật chèo truyền thống sẽ hỗ trợ trong việc sáng tác, dàn dựng các vở chèo mới giữ được bản sắc dân tộc và hấp dẫn khán giả.

  3. Sinh viên, học viên chuyên ngành văn học dân gian, sân khấu học: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá giúp hiểu rõ về nghệ thuật chèo và truyện cổ tích, đồng thời phát triển kỹ năng nghiên cứu và phân tích văn bản.

  4. Các cơ quan quản lý văn hóa và đào tạo nghệ thuật: Thông tin trong luận văn giúp hoạch định chính sách bảo tồn, phát triển nghệ thuật chèo truyền thống, đồng thời xây dựng chương trình đào tạo phù hợp với thực tiễn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao truyện cổ tích lại được chọn làm nguồn cảm hứng chính cho kịch bản chèo truyền thống?
    Truyện cổ tích có tính giáo huấn đạo đức, kết cấu chặt chẽ và yếu tố kỳ ảo phù hợp với đặc trưng nghệ thuật chèo, giúp tạo nên các vở diễn vừa mang tính giải trí vừa có giá trị nhân văn sâu sắc.

  2. Các yếu tố nào của truyện cổ tích được giữ lại trong kịch bản chèo?
    Các yếu tố như cốt truyện tuyến tính, môtip nhân vật, xung đột gia đình và xã hội, yếu tố kỳ ảo, cùng triết lý nhân đạo và kết thúc có hậu được giữ nguyên hoặc phát triển trong kịch bản chèo.

  3. Làm thế nào để chèo truyền thống giữ được sự hấp dẫn trong bối cảnh hiện đại?
    Bằng cách kết hợp yếu tố truyền thống với cách tân ngôn ngữ, thêm bớt tình tiết phù hợp, đồng thời khai thác sâu sắc các giá trị văn hóa dân gian, chèo truyền thống vẫn giữ được "hơi chèo" và thu hút khán giả trẻ.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích dấu ấn truyện cổ tích trong chèo?
    Phương pháp phân tích - tổng hợp văn bản, so sánh đối chiếu, thống kê và khảo sát thực địa được kết hợp để phân tích chi tiết các kịch bản chèo và truyện cổ tích gốc.

  5. Luận văn có thể hỗ trợ gì cho việc bảo tồn nghệ thuật chèo?
    Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về vai trò của truyện cổ tích trong chèo, đề xuất các giải pháp sáng tác và đào tạo, góp phần nâng cao chất lượng kịch bản và phát triển sân khấu chèo truyền thống.

Kết luận

  • Truyện cổ tích đóng vai trò nền tảng trong việc hình thành và phát triển kịch bản chèo truyền thống, với khoảng 80% kịch bản dựa trên cốt truyện dân gian.
  • Cốt truyện chèo giữ nguyên kết cấu tuyến tính, tính giáo huấn đạo đức và yếu tố kỳ ảo, tạo nên sự hấp dẫn và giá trị nhân văn sâu sắc.
  • Ngôn ngữ và thi pháp nghệ thuật chèo kết hợp hài hòa giữa truyền thống và cách tân, giúp chèo thích nghi với bối cảnh hiện đại.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm bảo tồn và phát triển nghệ thuật chèo qua việc khai thác kho tàng truyện cổ tích và đào tạo đội ngũ sáng tác trẻ.
  • Các bước tiếp theo bao gồm tổ chức đào tạo, xây dựng bộ sưu tập kịch bản và đẩy mạnh truyền thông để nâng cao nhận thức và thu hút khán giả.

Để góp phần bảo tồn và phát triển nghệ thuật chèo truyền thống, các nhà nghiên cứu, tác giả và cơ quan quản lý văn hóa cần phối hợp thực hiện các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa văn học dân gian và sân khấu truyền thống. Hãy cùng chung tay giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa đặc sắc này cho các thế hệ mai sau.