Danh mục tương tác thuốc bất lợi cần chú ý trong thực hành lâm sàng tại bệnh viện sản nhi Quảng Ninh

• Tác giả: Nguyễn Thị Quỳnh
• Người hướng dẫn: TS. Vũ Đình Hòa
• Trường học: Trường Đại Học Dược Hà Nội
• Chuyên ngành: Dược Lý – Dược Lâm Sàng
• Đề tài: Danh Mục Tương Tác Thuốc Bất Lợi Cần Chú Ý Trong Thực Hành Lâm Sàng Tại Bệnh Viện Sản Nhi Quảng Ninh
• Loại tài liệu: luận văn
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: KHÁI NIỆM TƯƠNG TÁC THUỐC
• 1.1. Khái niệm tương tác thuốc
• 1.2. Phân loại tương tác thuốc
• 1.3. Dịch tễ của tương tác thuốc
• 1.4. Ý nghĩa của tương tác thuốc trong thực hành lâm sàng
• 1.5. Tương tác thuốc trên các đối tượng bệnh nhân đặc biệt
• 1.5.1. Tương tác thuốc trên bệnh nhân nhi
• 1.5.1.1. Điểm khác biệt về dược động học ở trẻ em so với người lớn
• 1.5.1.2. Điểm khác biệt về dược lực học ở trẻ em so với người lớn
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Xây dựng danh mục tương tác thuốc cần chú ý dựa trên lý thuyết từ danh mục thuốc sử dụng tại Bệnh viện Sản Nhi Quảng Ninh năm 2018
• 3.2. Xây dựng danh mục tương tác thuốc có tần suất gặp cao qua khảo sát bệnh án nội trú
• 3.3. Xây dựng danh mục tương tác thuốc bất lợi cần chú ý trong thực hành lâm sàng tại Bệnh viện Sản Nhi Quảng Ninh qua tổng hợp danh mục tương tác ở mục tiêu 1 và 2
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Khái niệm và phân loại tương tác thuốc

Tương tác thuốc là sự thay đổi tác dụng hoặc độc tính của thuốc khi sử dụng đồng thời với thuốc khác, dược liệu, thức ăn hoặc hóa chất khác. Có nhiều dạng tương tác thuốc khác nhau, bao gồm tương tác thuốc – thuốc, tương tác thuốc – thức ăn, và tương tác thuốc – dược liệu. Trong phạm vi nghiên cứu này, chỉ tập trung vào tương tác thuốc – thuốc. Tương tác thuốc – thuốc xảy ra khi nhiều thuốc được sử dụng đồng thời, có thể dẫn đến tăng độc tính hoặc giảm hiệu quả điều trị. Phân loại tương tác thuốc thành hai nhóm chính: tương tác dược động học và tương tác dược lực học. Tương tác dược động học ảnh hưởng đến quá trình hấp thu, phân bố, chuyển hóa và thải trừ của thuốc, trong khi tương tác dược lực học liên quan đến tác động của thuốc lên đáp ứng sinh học của cơ thể. Việc hiểu rõ về tương tác thuốc là rất quan trọng trong thực hành lâm sàng để đảm bảo an toàn cho bệnh nhân.

II. Dịch tễ và ý nghĩa của tương tác thuốc

Tỷ lệ xuất hiện tương tác thuốc có sự khác biệt lớn giữa các nghiên cứu, phụ thuộc vào phương pháp nghiên cứu và đối tượng nghiên cứu. Một số nghiên cứu cho thấy tỷ lệ tương tác thuốc tiềm tàng có thể lên đến 74,41% ở bệnh nhân nội trú. Tương tác thuốc không chỉ gây ra các phản ứng có hại mà còn là nguyên nhân chính dẫn đến sai sót trong điều trị, làm tăng tỷ lệ nhập viện. Nghiên cứu cho thấy tương tác thuốc có thể chiếm 1% số ca nhập viện trong dân số nói chung và 2-5% ở người cao tuổi. Hậu quả của tương tác thuốc có thể nghiêm trọng, thậm chí dẫn đến tử vong, đặc biệt là ở trẻ em. Do đó, việc quản lý và phát hiện sớm tương tác thuốc là rất cần thiết trong thực hành lâm sàng.

III. Tương tác thuốc trên bệnh nhân nhi

Tương tác thuốc trên bệnh nhân nhi là một vấn đề quan trọng do sự khác biệt về dược động học và dược lực học giữa trẻ em và người lớn. Ở trẻ em, đặc biệt là trẻ sơ sinh, nhiều cơ quan chưa hoàn thiện, dẫn đến hậu quả của tương tác thuốc thường nghiêm trọng hơn. Hệ thống hấp thu, phân bố, chuyển hóa và thải trừ thuốc ở trẻ em có nhiều điểm khác biệt so với người lớn. Ví dụ, trẻ sơ sinh có thể có tỷ lệ nước trong cơ thể cao hơn, ảnh hưởng đến sự phân bố của thuốc. Hơn nữa, khả năng chuyển hóa thuốc qua gan và thải trừ qua thận cũng chưa hoàn thiện, làm tăng nguy cơ tương tác thuốc và phản ứng có hại. Do đó, việc theo dõi và quản lý tương tác thuốc ở bệnh nhân nhi là rất quan trọng để đảm bảo an toàn và hiệu quả điều trị.

IV. Biện pháp kiểm soát tương tác thuốc

Để giảm thiểu tương tác thuốc bất lợi trong thực hành lâm sàng, cần có các biện pháp kiểm soát hiệu quả. Việc xây dựng cơ sở dữ liệu tra cứu tương tác thuốc là một trong những giải pháp quan trọng. Các bác sĩ và dược sĩ cần được đào tạo để nhận biết và quản lý tương tác thuốc. Hệ thống thông tin thuốc cũng cần được cải thiện để cung cấp thông tin đầy đủ và kịp thời về tương tác thuốc. Ngoài ra, việc thực hiện các nghiên cứu lâm sàng để xác định các tương tác thuốc phổ biến và nguy hiểm cũng rất cần thiết. Tất cả những biện pháp này sẽ góp phần nâng cao an toàn trong điều trị và giảm thiểu rủi ro cho bệnh nhân.

## Tổng quan nghiên cứu

Tương tác thuốc là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến thất bại điều trị và tăng nguy cơ phản ứng có hại của thuốc (ADR), đặc biệt nghiêm trọng ở bệnh nhân nhi và phụ nữ mang thai. Theo thống kê, tỷ lệ ADR tăng từ 7% ở bệnh nhân dùng phối hợp 6-10 loại thuốc lên đến 40% khi phối hợp 16-20 loại thuốc. Bệnh viện Sản Nhi Quảng Ninh, với quy mô 500 giường bệnh và chuyên môn cao trong lĩnh vực sản phụ khoa và nhi khoa, tiếp nhận lượng lớn bệnh nhân đa dạng, đặt ra nhu cầu cấp thiết trong việc kiểm soát tương tác thuốc nhằm đảm bảo an toàn và hiệu quả điều trị.

Mục tiêu nghiên cứu gồm: (1) xây dựng danh mục tương tác thuốc cần chú ý dựa trên lý thuyết từ danh mục thuốc sử dụng tại bệnh viện năm 2018; (2) xây dựng danh mục tương tác thuốc có tần suất gặp cao qua khảo sát bệnh án nội trú; (3) tổng hợp danh mục tương tác thuốc bất lợi cần chú ý trong thực hành lâm sàng tại bệnh viện. Nghiên cứu thực hiện từ 22/7/2019 đến 22/11/2019 tại Bệnh viện Sản Nhi Quảng Ninh, với ý nghĩa nâng cao nhận thức và quản lý tương tác thuốc, góp phần giảm thiểu sai sót điều trị và tăng cường an toàn người bệnh.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

- **Tương tác thuốc - thuốc**: Là sự thay đổi tác dụng hoặc độc tính của thuốc khi dùng đồng thời với thuốc khác, bao gồm tương tác dược động học (ảnh hưởng hấp thu, phân bố, chuyển hóa, thải trừ) và tương tác dược lực học (ảnh hưởng đáp ứng sinh học hoặc độ nhạy cảm mô).
- **Phân loại mức độ tương tác**: Chống chỉ định, nghiêm trọng, trung bình, nhẹ, dựa trên mức độ nguy hiểm và cần thiết can thiệp y khoa.
- **Dịch tễ tương tác thuốc**: Tỷ lệ tương tác thuốc tiềm tàng dao động lớn, ví dụ 74,41% ở bệnh nhân tim nội trú tại Ethiopia, 47% bệnh án có tương tác tại Việt Nam.
- **Đặc điểm tương tác thuốc trên bệnh nhân đặc biệt**: Trẻ em, phụ nữ mang thai và cho con bú có sự khác biệt về dược động học và dược lực học, làm tăng nguy cơ tương tác và hậu quả nghiêm trọng.
- **Cơ sở dữ liệu tra cứu tương tác thuốc**: Sử dụng các phần mềm và tài liệu uy tín như Micromedex® Solutions, eMC, Drug Interaction Facts, British National Formulary, giúp phát hiện và đánh giá mức độ tương tác.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu**: Danh mục 206 thuốc sử dụng tại Bệnh viện Sản Nhi Quảng Ninh năm 2018; 984 bệnh án nội trú trong 15 ngày đầu tháng 7/2018.
- **Phương pháp phân tích**: 
  - Giai đoạn 1: Tra cứu tương tác thuốc dựa trên lý thuyết bằng phần mềm Micromedex® Solutions và CSDL eMC, lọc các cặp tương tác nghiêm trọng và chống chỉ định.
  - Giai đoạn 2: Khảo sát tương tác thuốc qua bệnh án nội trú bằng phần mềm Micromedex®, tính tần suất xuất hiện tương tác.
  - Giai đoạn 3: Tổng hợp và nhóm các cặp tương tác theo cơ chế, hậu quả và hướng xử trí để xây dựng danh mục cuối cùng.
- **Cỡ mẫu**: 147 thuốc được tra cứu trong phần mềm, 984 bệnh án nội trú được khảo sát.
- **Timeline nghiên cứu**: Thực hiện từ 22/7/2019 đến 22/11/2019.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- Giai đoạn 1: Từ 147 thuốc tra cứu, thu được 649 cặp tương tác, trong đó 21 cặp (3%) chống chỉ định, 339 cặp (52%) nghiêm trọng. Danh mục tương tác cần chú ý gồm 40 cặp, trong đó 10 cặp chống chỉ định.
- Giai đoạn 2: Trong 984 bệnh án, 29% có tương tác thuốc, với 977 lượt tương tác thuộc 115 cặp tương tác. Tương tác nghiêm trọng chiếm 60% số cặp và 71% số lượt tương tác. Tương tác chống chỉ định chiếm 3% số cặp, trong đó cặp ceftriaxon - muối canxi chiếm 1,7% tổng số bệnh án.
- Giai đoạn 3: Tổng hợp danh mục cuối cùng gồm 28 cặp tương tác bất lợi cần chú ý trong thực hành lâm sàng, bao gồm các cặp thuốc phổ biến như ceftriaxon - muối canxi, clarithromycin - fluconazol, fentanyl - morphin, ephedrin - oxytocin.

### Thảo luận kết quả

- Tỷ lệ tương tác thuốc trong bệnh án nội trú (29%) tương đồng với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, phản ánh thực trạng phối hợp thuốc đa dạng tại bệnh viện chuyên khoa.
- Tương tác nghiêm trọng chiếm tỷ lệ cao, đặc biệt trong nhóm thuốc gây mê, thuốc ức chế thần kinh trung ương, và thuốc điều trị sản phụ khoa, phù hợp với đặc điểm bệnh nhân và thuốc sử dụng tại bệnh viện.
- So sánh với các nghiên cứu khác, tỷ lệ tương tác chống chỉ định thấp nhưng vẫn cần chú ý do hậu quả nghiêm trọng, ví dụ tương tác ceftriaxon - muối canxi có thể gây sốc phản vệ ở trẻ sơ sinh.
- Kết quả cho thấy sự cần thiết xây dựng danh mục tương tác thuốc phù hợp với đặc thù bệnh viện, giúp cán bộ y tế sàng lọc và quản lý hiệu quả, giảm thiểu sai sót điều trị và tăng cường an toàn người bệnh.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Xây dựng hệ thống cảnh báo tương tác thuốc tự động** tại bệnh viện, tích hợp vào phần mềm quản lý bệnh án, nhằm phát hiện sớm và cảnh báo kịp thời các cặp tương tác nguy hiểm. Thời gian triển khai: 6 tháng; chủ thể: Ban lãnh đạo bệnh viện phối hợp phòng công nghệ thông tin.
- **Tổ chức đào tạo chuyên sâu về tương tác thuốc cho dược sĩ lâm sàng và bác sĩ** nhằm nâng cao năng lực nhận biết, đánh giá và xử trí tương tác thuốc. Mục tiêu tăng tỷ lệ phát hiện tương tác lên 90% trong 1 năm; chủ thể: Trung tâm đào tạo bệnh viện.
- **Cập nhật và phổ biến danh mục tương tác thuốc bất lợi cần chú ý** cho toàn bộ nhân viên y tế, đặc biệt các khoa sản và nhi, qua tài liệu hướng dẫn và hội thảo chuyên đề. Thời gian: 3 tháng; chủ thể: Khoa Dược và phòng Quản lý chất lượng.
- **Thực hiện giám sát, đánh giá định kỳ việc sử dụng thuốc và tương tác thuốc** tại bệnh viện, báo cáo hàng quý để điều chỉnh chính sách và hướng dẫn điều trị phù hợp. Chủ thể: Ban giám đốc và phòng Kế hoạch tổng hợp.
- **Khuyến khích nghiên cứu tiếp tục mở rộng phạm vi và đối tượng nghiên cứu** để cập nhật danh mục tương tác thuốc phù hợp với thực tế lâm sàng và xu hướng sử dụng thuốc mới.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Dược sĩ lâm sàng và cán bộ y tế tại bệnh viện**: Nâng cao kiến thức và kỹ năng quản lý tương tác thuốc, áp dụng danh mục tương tác thuốc trong thực hành lâm sàng để đảm bảo an toàn người bệnh.
- **Bác sĩ chuyên khoa sản và nhi**: Hiểu rõ các tương tác thuốc phổ biến và nguy hiểm trong điều trị sản phụ khoa và nhi khoa, từ đó lựa chọn phác đồ điều trị phù hợp.
- **Nhà quản lý bệnh viện và phòng Quản lý chất lượng**: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy trình kiểm soát tương tác thuốc, nâng cao chất lượng dịch vụ y tế.
- **Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Dược, Y học**: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, dữ liệu thực tế và danh mục tương tác thuốc để phát triển các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực dược lâm sàng.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Tương tác thuốc là gì và tại sao cần quan tâm?**  
Tương tác thuốc là sự thay đổi tác dụng hoặc độc tính của thuốc khi dùng đồng thời với thuốc khác, có thể gây hậu quả nghiêm trọng như thất bại điều trị hoặc phản ứng có hại. Việc quản lý tương tác thuốc giúp đảm bảo an toàn và hiệu quả điều trị.

2. **Phương pháp nào được sử dụng để phát hiện tương tác thuốc trong nghiên cứu?**  
Nghiên cứu sử dụng phần mềm Micromedex® Solutions và cơ sở dữ liệu eMC để tra cứu tương tác thuốc dựa trên danh mục thuốc sử dụng tại bệnh viện, kết hợp khảo sát bệnh án nội trú để xác định tần suất tương tác thực tế.

3. **Tỷ lệ tương tác thuốc trong bệnh viện Sản Nhi Quảng Ninh là bao nhiêu?**  
Khoảng 29% bệnh án nội trú có tương tác thuốc, trong đó tương tác nghiêm trọng chiếm 60% số cặp tương tác và 71% số lượt tương tác, phản ánh mức độ phổ biến và nguy cơ cao của tương tác thuốc tại bệnh viện.

4. **Danh mục tương tác thuốc cần chú ý gồm những loại thuốc nào?**  
Danh mục gồm 28 cặp tương tác bất lợi phổ biến, bao gồm các thuốc nhóm gây mê, thuốc ức chế thần kinh trung ương, kháng sinh nhóm macrolid, thuốc lợi tiểu, corticosteroid và các thuốc điều trị sản phụ khoa như ceftriaxon, muối canxi, clarithromycin, fluconazol.

5. **Làm thế nào để giảm thiểu tương tác thuốc trong thực hành lâm sàng?**  
Cần xây dựng hệ thống cảnh báo tương tác thuốc tự động, đào tạo nhân viên y tế, cập nhật danh mục tương tác thuốc, giám sát định kỳ việc sử dụng thuốc và tăng cường phối hợp liên ngành trong quản lý điều trị.

## Kết luận

- Đã xây dựng thành công danh mục 28 cặp tương tác thuốc bất lợi cần chú ý phù hợp với đặc thù sử dụng thuốc tại Bệnh viện Sản Nhi Quảng Ninh.  
- Tỷ lệ tương tác thuốc trong bệnh án nội trú là 29%, với phần lớn tương tác ở mức độ nghiêm trọng và trung bình.  
- Danh mục tương tác thuốc giúp cán bộ y tế nhận biết và quản lý hiệu quả, giảm thiểu sai sót điều trị và tăng cường an toàn người bệnh.  
- Đề xuất triển khai hệ thống cảnh báo tự động, đào tạo chuyên sâu và giám sát định kỳ để nâng cao hiệu quả quản lý tương tác thuốc.  
- Khuyến khích nghiên cứu mở rộng và cập nhật danh mục tương tác thuốc theo xu hướng sử dụng thuốc mới và thực tế lâm sàng.

Hành động tiếp theo: Áp dụng danh mục tương tác thuốc trong thực hành lâm sàng, triển khai các giải pháp đề xuất và theo dõi hiệu quả để nâng cao chất lượng điều trị tại bệnh viện.