Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng tại Thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt là quận 8, quá trình chỉnh trang đô thị và tái định cư các khu dân cư lụp xụp ven kênh rạch đã trở thành một vấn đề cấp thiết. Theo ước tính, dân số TP.HCM tăng từ 5 triệu năm 1999 lên khoảng 10 triệu vào năm 2020, với khoảng 50% dân số tham gia quá trình tái định cư vào các khu đô thị mới. Dự án chỉnh trang đô thị rạch Ụ Cây, quận 8, là một trong những dự án trọng điểm nhằm cải thiện điều kiện sống cho gần 1.000 hộ dân với hơn 5.000 nhân khẩu bị ảnh hưởng bởi giải tỏa và di dời. Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá các khía cạnh kinh tế xã hội phát sinh của các hộ gia đình sau tái định cư tại chung cư Tân Mỹ, quận 7, nhằm xác định những biến đổi về đời sống, các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định định cư lâu dài hay tạm thời, từ đó đề xuất các chính sách nâng cao chất lượng cuộc sống người dân hậu tái định cư. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các hộ tái định cư thuộc dự án rạch Ụ Cây trong giai đoạn 2009-2011. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp số liệu thực tiễn và cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển nhà ở và chỉnh trang đô thị tại TP.HCM, góp phần cải thiện các chỉ số về sinh kế bền vững và ổn định xã hội trong quá trình đô thị hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung lý thuyết về sinh kế bền vững, tập trung vào ba mô hình chính: UNDP, CARE và DFID. Khung lý thuyết của UNDP nhấn mạnh chiến lược đối phó và thích ứng của người dân trước các cú sốc xã hội và kinh tế, đồng thời đề xuất 5 bước thiết kế và đánh giá chương trình sinh kế bền vững. CARE tập trung vào sinh kế hộ gia đình với mô hình "khung tài sản" gồm vốn con người, xã hội, kinh tế và tài nguyên thiên nhiên, nhằm đánh giá an ninh sinh kế qua các chỉ số về thu nhập, sức khỏe, giáo dục và sự trao quyền. DFID xây dựng mô hình ngũ giác tài sản sinh kế gồm vốn con người, xã hội, tự nhiên, vật chất và tài chính, đồng thời phân tích các yếu tố dễ bị tổn thương như cú sốc, xu hướng và tính thời vụ ảnh hưởng đến sinh kế. Khung lý thuyết DFID được sử dụng làm nền tảng chính để phân tích tác động của tái định cư đến sinh kế hộ gia đình, với trọng tâm là sự thay đổi về tài sản và khả năng sinh kế trong bối cảnh môi trường sống mới.

Ba lĩnh vực chính được xác định để đánh giá tác động của tái định cư gồm: điều kiện kinh tế (việc làm, thu nhập, chi phí sinh hoạt), điều kiện môi trường sống (vệ sinh môi trường, cảnh quan, hệ thống giao thông, thời gian thích nghi) và điều kiện xã hội (quan hệ cộng đồng, cơ sở hạ tầng, tiếp cận dịch vụ xã hội). Các chỉ số đo lường sự đảm bảo sinh kế hộ gia đình bền vững được phát triển dựa trên các nghiên cứu của CARE và các tổ chức quốc tế, bao gồm các biến định lượng và định tính nhằm phản ánh toàn diện đời sống người dân hậu tái định cư.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu bao gồm dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo, văn bản chính sách của UBND TP.HCM và quận 8, cùng dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát trực tiếp 136 hộ gia đình tái định cư tại chung cư Tân Mỹ, quận 7. Phương pháp chọn mẫu là xác suất ngẫu nhiên, với cỡ mẫu chiếm khoảng 36% tổng số hộ tái định cư tại chung cư, đảm bảo độ tin cậy nghiên cứu.

Phân tích dữ liệu sử dụng các phương pháp thống kê mô tả để làm rõ sự biến đổi về kinh tế xã hội, phương pháp Gross Tabulation và kiểm định Chi-bình phương để phân tích mối tương quan đơn biến giữa các chỉ tiêu kinh tế xã hội và quyết định định cư lâu dài hay tạm thời. Mô hình hồi quy Binary Logistic được áp dụng để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định định cư lâu dài, với các biến độc lập gồm diện tích căn hộ, sự hiện diện của trẻ em dưới 6 tuổi, người già trên 60 tuổi, tỷ lệ lao động tự do, thay đổi việc làm, chênh lệch thu nhập và qui mô hộ gia đình. Phần mềm SPSS 16.0 được sử dụng để thực hiện các kiểm định và mô hình hồi quy.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thay đổi về việc làm và thu nhập: Sau tái định cư, có khoảng 40% hộ gia đình ghi nhận sự thay đổi nghề nghiệp, trong đó 35% hộ bị giảm thu nhập bình quân so với trước đây, với mức chênh lệch thu nhập trung bình khoảng 1,2 triệu đồng/tháng. Tỷ lệ lao động tự do chiếm khoảng 45%, trong đó nhóm có 100% lao động tự do chiếm 15%. Việc thay đổi việc làm có mối liên hệ nghịch biến với quyết định định cư lâu dài (p < 0.05).

  2. Chi phí sinh hoạt tăng: Chi phí dịch vụ hàng tháng như điện, nước, rác thải tăng trung bình 20-30% so với trước tái định cư, đặc biệt chi phí điện thoại và truyền hình cáp tăng khoảng 25%. Điều này tạo áp lực tài chính lên các hộ gia đình, ảnh hưởng đến quyết định ở lại lâu dài.

  3. Điều kiện môi trường và cơ sở hạ tầng: Hơn 70% hộ đánh giá hệ thống giao thông nội bộ và vệ sinh môi trường tại nơi ở mới ở mức tốt đến rất tốt (thang điểm 1-5, trung bình 1.8). Tuy nhiên, thời gian thích nghi trung bình của các hộ là khoảng 6 tháng, với nhóm có trẻ em dưới 6 tuổi và người già mất nhiều thời gian hơn để thích nghi.

  4. Quan hệ xã hội và tiếp cận dịch vụ: Khoảng 65% hộ hài lòng với quan hệ láng giềng và sự giúp đỡ lúc khó khăn, tuy nhiên chỉ 55% đánh giá thuận tiện trong việc tiếp cận các dịch vụ y tế, giáo dục và chợ/siêu thị. Việc chuyển trường cho con em gặp khó khăn ở 30% hộ gia đình.

  5. Kết quả mô hình hồi quy Binary Logistic: Các yếu tố có ảnh hưởng tích cực đến quyết định định cư lâu dài gồm diện tích căn hộ (hệ số β1 > 0, p < 0.01) và tỷ lệ lao động tự do (β4 > 0, p < 0.05). Ngược lại, sự hiện diện của trẻ em dưới 6 tuổi (β2 < 0, p < 0.05), người già trên 60 tuổi (β3 < 0, p < 0.05), thay đổi việc làm (β5 < 0, p < 0.01), chênh lệch thu nhập giảm (β6 < 0, p < 0.01) và qui mô hộ lớn (β7 < 0, p < 0.05) làm giảm xác suất định cư lâu dài. Mô hình có độ chính xác dự báo khoảng 78%.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy tái định cư đã tạo ra những biến đổi rõ rệt về kinh tế xã hội của các hộ gia đình. Việc tăng chi phí sinh hoạt và thay đổi việc làm là những áp lực lớn khiến nhiều hộ không thể ổn định lâu dài tại nơi ở mới. Điều này phù hợp với cảnh báo của các tổ chức quốc tế về nguy cơ mất kế sinh nhai và suy giảm thu nhập sau tái định cư. Mặt khác, diện tích căn hộ và tỷ lệ lao động tự do có vai trò quan trọng trong việc giữ chân người dân ở lại lâu dài, phản ánh nhu cầu không gian sống phù hợp và tính ổn định của nguồn thu nhập dù là lao động tự do.

Thời gian thích nghi và quan hệ xã hội cũng đóng vai trò quan trọng trong việc ổn định cuộc sống hậu tái định cư, tuy nhiên các khó khăn trong tiếp cận dịch vụ xã hội như y tế và giáo dục vẫn còn tồn tại, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống. So sánh với các nghiên cứu trước tại TP.HCM và các dự án tái định cư khác, kết quả này tương đồng về những khó khăn kinh tế xã hội phát sinh, đồng thời nhấn mạnh vai trò của chính sách hỗ trợ toàn diện để nâng cao sinh kế bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố thu nhập trước và sau tái định cư, bảng so sánh chi phí sinh hoạt, biểu đồ đánh giá mức độ hài lòng về môi trường sống và quan hệ xã hội, cũng như bảng hệ số hồi quy và mức ý nghĩa các biến ảnh hưởng đến quyết định định cư lâu dài.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hỗ trợ việc làm và đào tạo nghề: Cần tổ chức các chương trình đào tạo kỹ năng nghề và hỗ trợ tìm kiếm việc làm cho người dân tái định cư, nhằm giảm tỷ lệ lao động tự do không ổn định và tăng thu nhập bền vững. Thời gian thực hiện đề xuất này là trong vòng 12 tháng sau khi tái định cư, do UBND quận 8 phối hợp với các trung tâm đào tạo nghề và doanh nghiệp địa phương.

  2. Cải thiện cơ sở hạ tầng và dịch vụ xã hội: Nâng cấp hệ thống giao thông nội bộ, vệ sinh môi trường, đồng thời tăng cường các dịch vụ y tế, giáo dục và thương mại gần khu tái định cư để thuận tiện cho người dân, đặc biệt là các hộ có trẻ em và người già. Chủ thể thực hiện là các cơ quan quản lý đô thị và y tế địa phương, với kế hoạch hoàn thành trong 18 tháng.

  3. Hỗ trợ tài chính và giảm chi phí sinh hoạt: Xây dựng các chính sách hỗ trợ tài chính như giảm giá điện, nước cho các hộ tái định cư có thu nhập thấp, đồng thời kiểm soát chi phí dịch vụ phát sinh để giảm áp lực tài chính. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do các đơn vị cung cấp dịch vụ công phối hợp với UBND quận.

  4. Tăng cường công tác tư vấn và hỗ trợ tâm lý: Cung cấp thông tin đầy đủ về quyền lợi, chính sách tái định cư và tổ chức các hoạt động hỗ trợ tâm lý, giúp người dân nhanh chóng thích nghi với môi trường sống mới, đặc biệt là các hộ có trẻ nhỏ và người già. Chủ thể thực hiện là các tổ chức xã hội, chính quyền địa phương, trong vòng 12 tháng đầu sau tái định cư.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đô thị và phát triển nhà ở: Luận văn cung cấp số liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về tác động kinh tế xã hội của tái định cư, giúp hoạch định chính sách phù hợp và hiệu quả hơn.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế phát triển và đô thị: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá về khung lý thuyết sinh kế bền vững, phương pháp nghiên cứu và mô hình phân tích tác động xã hội của các dự án tái định cư.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế hoạt động trong lĩnh vực phát triển cộng đồng: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế các chương trình hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề và cải thiện điều kiện sống cho người dân tái định cư.

  4. Nhà đầu tư và doanh nghiệp phát triển bất động sản: Hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định định cư lâu dài của người dân giúp doanh nghiệp xây dựng các dự án nhà ở phù hợp với nhu cầu thực tế, tăng tính bền vững và hiệu quả kinh tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tái định cư ảnh hưởng như thế nào đến thu nhập của hộ gia đình?
    Nghiên cứu cho thấy khoảng 35% hộ gia đình bị giảm thu nhập trung bình 1,2 triệu đồng/tháng sau tái định cư do thay đổi việc làm và chi phí sinh hoạt tăng. Ví dụ, nhiều lao động tự do gặp khó khăn trong việc tìm kiếm công việc ổn định tại nơi ở mới.

  2. Yếu tố nào quyết định người dân ở lại lâu dài tại khu tái định cư?
    Diện tích căn hộ rộng rãi và tỷ lệ lao động tự do trong hộ có ảnh hưởng tích cực đến quyết định định cư lâu dài, trong khi sự hiện diện của trẻ em dưới 6 tuổi, người già, thay đổi việc làm và giảm thu nhập làm giảm khả năng ở lại lâu dài.

  3. Người dân gặp khó khăn gì trong việc tiếp cận dịch vụ xã hội sau tái định cư?
    Khoảng 45% hộ gia đình gặp khó khăn trong việc tiếp cận dịch vụ y tế, giáo dục và chợ/siêu thị, đặc biệt là việc chuyển trường cho con em gặp khó khăn ở 30% hộ, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống.

  4. Thời gian thích nghi với môi trường sống mới kéo dài bao lâu?
    Trung bình các hộ mất khoảng 6 tháng để thích nghi với nơi ở mới, với các hộ có trẻ em và người già mất nhiều thời gian hơn do các khó khăn về đi lại và chăm sóc sức khỏe.

  5. Các chính sách hỗ trợ nào cần được ưu tiên thực hiện?
    Ưu tiên hỗ trợ việc làm và đào tạo nghề, cải thiện cơ sở hạ tầng và dịch vụ xã hội, hỗ trợ tài chính giảm chi phí sinh hoạt, cùng với tư vấn và hỗ trợ tâm lý để người dân nhanh chóng ổn định cuộc sống.

Kết luận

  • Tái định cư tại dự án rạch Ụ Cây đã gây ra những biến đổi đáng kể về kinh tế xã hội, đặc biệt là việc làm, thu nhập và chi phí sinh hoạt của các hộ gia đình.
  • Diện tích căn hộ và tỷ lệ lao động tự do là những yếu tố tích cực thúc đẩy quyết định định cư lâu dài, trong khi sự hiện diện của trẻ em, người già, thay đổi việc làm và giảm thu nhập làm giảm khả năng này.
  • Các khó khăn trong tiếp cận dịch vụ xã hội và thời gian thích nghi lâu dài là những thách thức cần được giải quyết để nâng cao chất lượng cuộc sống hậu tái định cư.
  • Đề xuất các giải pháp hỗ trợ việc làm, cải thiện cơ sở hạ tầng, giảm chi phí sinh hoạt và tư vấn tâm lý nhằm thúc đẩy sự ổn định và phát triển bền vững cho người dân tái định cư.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và dữ liệu thực tiễn cho các chính sách phát triển nhà ở và chỉnh trang đô thị tại TP.HCM, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu tiếp theo về các yếu tố ảnh hưởng lâu dài đến sinh kế hộ gia đình sau tái định cư.

Quý độc giả và các nhà hoạch định chính sách được khuyến khích áp dụng các kết quả và đề xuất trong luận văn để nâng cao hiệu quả các chương trình tái định cư, góp phần xây dựng đô thị phát triển bền vững và ổn định xã hội.