I. Tổng Quan Về Vàng Da Tăng Bilirubin Gián Tiếp Sơ Sinh
Vàng da là tình trạng thường gặp ở trẻ sơ sinh, đặc biệt là trẻ sơ sinh non tháng. Tình trạng này xảy ra do tăng nồng độ bilirubin gián tiếp trong máu, vượt quá 170 mol/l. Hầu hết các trường hợp là vàng da sinh lý, nhưng nếu nồng độ bilirubin quá cao, nó có thể gây tổn thương thần kinh, thậm chí tử vong. Vàng da ở trẻ sơ sinh chủ yếu là do tăng bilirubin gián tiếp, không phải trực tiếp. Tỷ lệ vàng da bệnh lý ở các nước Âu-Mỹ là 4-5%, ở châu Á là 14-16%. Tại Mỹ, khoảng 50% trẻ sơ sinh đủ tháng và 80% trẻ sơ sinh non tháng có triệu chứng vàng da. Liệu pháp ánh sáng là một phương pháp điều trị vàng da hiệu quả và an toàn.
1.1. Định Nghĩa và Phân Loại Vàng Da Sơ Sinh
Vàng da ở trẻ sơ sinh được định nghĩa là tình trạng tăng bilirubin trong máu. Cần phân biệt rõ giữa vàng da sinh lý và vàng da bệnh lý. Vàng da sinh lý thường xuất hiện sau 3-5 ngày sau sinh và tự khỏi sau 1 tuần. Vàng da bệnh lý xuất hiện sớm hơn và có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, như tăng tan vỡ hồng cầu hoặc rối loạn chức năng gan. Theo Maisel và Gifford (1994), nồng độ bilirubin máu từ 10 - 14,8 mg% ngày thứ 3 - 5 sau đẻ ở trẻ đủ tháng và dưới 10 mg% ở trẻ đẻ non tháng được gọi là vàng da sinh lý. Vàng da tăng bilirubin gián tiếp bệnh lý thường do tăng tan vỡ hồng cầu, thiếu hoặc rối loạn chức năng các enzym kết hợp hoặc do các nguyên nhân khác.
1.2. Cơ Chế Bệnh Sinh của Vàng Da Tăng Bilirubin Gián Tiếp
Bilirubin là sản phẩm cuối cùng của quá trình thoái hóa huyết sắc tố. Quá trình này diễn ra dưới xúc tác của enzym hem oxygenase. Bilirubin gián tiếp là dạng không tan trong nước và có thể gây độc cho thần kinh nếu nồng độ quá cao. Trong máu, bilirubin gián tiếp liên kết với albumin để vận chuyển đến gan. Tại gan, bilirubin gián tiếp được chuyển hóa thành bilirubin trực tiếp, tan trong nước và được bài tiết qua mật. Sự hình thành bilirubin đơn thuần liên quan đến enzym hem oxygenase là một quá trình phổ biến. Hệ thống lưới nội mô, đặc biệt là lách, cơ quan tiêu hủy hồng cầu già đóng góp lớn cho việc sản xuất bilirubin, 80% HEM có nguồn gốc từ nguồn này, phần còn lại từ quá trình tạo máu không hiệu quả và từ hemoprotein, nonhemoglobin.
II. Nguyên Nhân Gây Vàng Da Tăng Bilirubin Gián Tiếp Ở Trẻ
Có nhiều nguyên nhân gây vàng da tăng bilirubin gián tiếp ở trẻ sơ sinh. Các nguyên nhân này có thể được chia thành hai nhóm chính: tăng tan vỡ hồng cầu và giảm khả năng chuyển hóa bilirubin của gan. Tăng tan vỡ hồng cầu có thể do các bệnh lý của hồng cầu, như thiếu men G6PD hoặc bất đồng nhóm máu mẹ con. Giảm khả năng chuyển hóa bilirubin của gan có thể do các yếu tố như non tháng hoặc các bệnh lý gan mật. Nguyên nhân vàng da cần được xác định để có phương pháp điều trị phù hợp. Bất đồng nhóm máu mẹ - con: chủ yếu hệ ABO, hệ Rh: Là hiện tượng tiêu huyết do miễn dịch đồng loại, đặc thù ở lứa tuổi sơ sinh và là nguyên nhân chính gây vàng da tăng bilirubin gián tiếp trầm trọng, có khả năng đe dọa tính mạng trẻ.
2.1. Vàng Da Do Tăng Tan Vỡ Hồng Cầu ở Trẻ Sơ Sinh
Tăng tan vỡ hồng cầu là một trong những nguyên nhân chính gây vàng da tăng bilirubin gián tiếp. Các bệnh lý của hồng cầu, như thiếu men G6PD hoặc thiếu pyruvat kinase, có thể dẫn đến tăng tan vỡ hồng cầu. Bất đồng nhóm máu mẹ con (ABO, Rh) cũng là một nguyên nhân quan trọng. Bất đồng nhóm máu ABO thường gặp ở trẻ có nhóm máu A hoặc B với mẹ nhóm máu O. Bất đồng nhóm máu Rh xảy ra khi mẹ Rh âm tính mang thai con Rh dương tính. Vàng da với thiếu máu, lách to, thường thiếu máu nặng, thường gặp ở người da vàng, với thức ăn chủ yếu là ngô.
2.2. Vàng Da Do Giảm Khả Năng Chuyển Hóa Bilirubin
Giảm khả năng chuyển hóa bilirubin của gan cũng có thể gây vàng da. Trẻ sơ sinh non tháng có chức năng gan chưa hoàn thiện, dẫn đến giảm khả năng chuyển hóa bilirubin. Các bệnh lý gan mật, như viêm gan hoặc tắc mật, cũng có thể gây giảm khả năng chuyển hóa bilirubin. Ở trẻ sơ sinh các bilirubin này có thể vận hành qua màng tế bào theo 2 chiều, trong khi ở người lớn chúng chỉ có thể đi vào tế bào gan mà không thể đi ngược lại. Ở trẻ sơ sinh khả năng gắn bilirubin gián tiếp với huyết tương thấp hơn vì hàm lượng albumin thấp nên khả năng gắn phân tử bị giảm so với trẻ lớn và người trưởng thành.
III. Liệu Pháp Ánh Sáng Phương Pháp Điều Trị Vàng Da Hiệu Quả
Liệu pháp ánh sáng là phương pháp điều trị vàng da tăng bilirubin gián tiếp phổ biến và hiệu quả. Phương pháp này sử dụng ánh sáng có bước sóng đặc biệt để chuyển đổi bilirubin gián tiếp thành các dạng đồng phân tan trong nước, dễ dàng bài tiết qua nước tiểu và phân. Liệu pháp ánh sáng an toàn và ít tác dụng phụ. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh hiệu quả của liệu pháp ánh sáng trong việc giảm nồng độ bilirubin và ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm. Nhiều công trình nghiên cứu trong nước và quốc tế đều chỉ ra rằng việc chiếu đèn sớm ngay khi phát hiện vàng da tăng bilirubin gián tiếp bệnh lý có kết quả cao và giảm được tỷ lệ thay máu.
3.1. Cơ Chế Tác Dụng của Liệu Pháp Ánh Sáng
Liệu pháp ánh sáng hoạt động bằng cách sử dụng ánh sáng có bước sóng 420-470 nm để chuyển đổi bilirubin gián tiếp thành các dạng đồng phân cấu trúc và quang học. Các đồng phân này tan trong nước và có thể được bài tiết qua nước tiểu và phân mà không cần chuyển hóa ở gan. Ánh sáng xanh lam là hiệu quả nhất trong việc chuyển đổi bilirubin. Dạng Z-Z là dạng đặc trưng chính của bilirubin gián tiếp, vì nó tạo ra các mối liên kết bằng các cầu nối hydrogen nội tế bào. Chính vì lý do này mà phần lớn bilirubin không tan trong nước, mà lại có ái lực với phospholipid, nó có thể lắng đọng trên màng tế bào và gây tổn thương tế bào nhất là các tế bào thần kinh.
3.2. Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Hiệu Quả Điều Trị
Hiệu quả của liệu pháp ánh sáng phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm cường độ ánh sáng, diện tích da tiếp xúc với ánh sáng, bước sóng ánh sáng và nồng độ bilirubin ban đầu. Khoảng cách giữa đèn và trẻ sơ sinh cũng ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị. Cần đảm bảo trẻ sơ sinh được che chắn mắt để tránh tổn thương võng mạc. Tỷ lệ bilirubin/albumin (B/A) < 0,8 (khoảng 7 mg bilirubin gắn với 1 gram albumin). Sự có mặt của các yếu tố cạnh tranh nội sinh và ngoại sinh, chẳng hạn như một số loại thuốc và một số protein khác như alpha fetoprotein, lipoprotein…có thể ảnh hưởng đến sự liên kết của bilirubin gián tiếp với albumin, dẫn đến nồng độ bilirubin gián tiếp tăng cao, từ đó có thể vượt qua màng có chứa lipid, bao gồm cả hàng rào máu - não, gây nhiễm độc thần kinh.
IV. Đánh Giá Hiệu Quả Điều Trị Vàng Da Bằng Liệu Pháp Ánh Sáng
Nghiên cứu tại Bệnh viện Sản Nhi Bắc Giang đánh giá hiệu quả điều trị vàng da tăng bilirubin gián tiếp bằng liệu pháp ánh sáng. Kết quả cho thấy liệu pháp ánh sáng có hiệu quả trong việc giảm nồng độ bilirubin ở hầu hết các trẻ sơ sinh. Thời gian điều trị trung bình là [thời gian]. Tỷ lệ thành công của liệu pháp ánh sáng là [tỷ lệ]. Các tác dụng phụ của liệu pháp ánh sáng thường nhẹ và có thể kiểm soát được. Nghiên cứu này cung cấp bằng chứng về hiệu quả của liệu pháp ánh sáng trong điều trị vàng da ở trẻ sơ sinh. Để tìm câu trả lời cho câu hỏi này, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Đánh giá kết quả điều trị vàng da tăng bilirubin gián tiếp ở trẻ sơ sinh bằng liệu pháp ánh sáng tại Bệnh viện Sản Nhi Bắc Giang” nhằm hai mục tiêu: 1. Mô tả đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng của vàng da tăng bilirubin gián tiếp ở trẻ sơ sinh tại Đơn nguyên Sơ sinh – Bệnh viện Sản Nhi Bắc Giang năm 2017. Đánh giá kết quả điều trị vàng da tăng bilirubin gián tiếp ở trẻ sơ sinh bằng liệu pháp ánh sáng.
4.1. Đặc Điểm Lâm Sàng và Cận Lâm Sàng Của Bệnh Nhi
Nghiên cứu tập trung vào các đặc điểm lâm sàng và cận lâm sàng của trẻ sơ sinh bị vàng da tăng bilirubin gián tiếp. Các đặc điểm này bao gồm tuổi thai, cân nặng, nhóm máu, nồng độ bilirubin ban đầu, và các bệnh lý kèm theo. Các triệu chứng lâm sàng như mức độ vàng da, tình trạng bú, và các dấu hiệu thần kinh cũng được ghi nhận. Theo toán đồ của Maisel và Gifford (1994) thấy triệu chứng lâm sàng thường xuất hiện sớm (trước 24 giờ), vàng da tăng nhanh, có thể vàng toàn thân, da vàng sáng hoặc vàng đậm. Vàng da kéo dài trên 1 tuần ở trẻ đủ tháng hoặc trên 2 tuần ở trẻ đẻ non.
4.2. Kết Quả Điều Trị và Các Yếu Tố Ảnh Hưởng
Kết quả điều trị được đánh giá dựa trên sự thay đổi nồng độ bilirubin sau liệu pháp ánh sáng. Các yếu tố ảnh hưởng đến kết quả điều trị, như tuổi thai, cân nặng, và nồng độ bilirubin ban đầu, cũng được phân tích. Tác dụng phụ của liệu pháp ánh sáng, như mất nước hoặc ban da, cũng được ghi nhận. Nhiều công trình nghiên cứu trong nước và quốc tế đều chỉ ra rằng việc chiếu đèn sớm ngay khi phát hiện vàng da tăng bilirubin gián tiếp bệnh lý có kết quả cao và giảm được tỷ lệ thay máu.
V. Tác Dụng Phụ và Biến Chứng Của Liệu Pháp Ánh Sáng
Mặc dù liệu pháp ánh sáng là phương pháp điều trị an toàn, nhưng vẫn có thể gây ra một số tác dụng phụ. Các tác dụng phụ thường gặp bao gồm mất nước, tăng thân nhiệt, ban da, và tiêu chảy. Các biến chứng nghiêm trọng hiếm gặp, nhưng có thể xảy ra, như tổn thương võng mạc hoặc hội chứng bilirubin đồng. Cần theo dõi chặt chẽ trẻ sơ sinh trong quá trình điều trị để phát hiện và xử trí kịp thời các tác dụng phụ và biến chứng. Theo dõi chặt chẽ trẻ sơ sinh trong quá trình điều trị để phát hiện và xử trí kịp thời các tác dụng phụ và biến chứng.
5.1. Các Tác Dụng Phụ Thường Gặp Khi Chiếu Đèn
Mất nước là một trong những tác dụng phụ thường gặp nhất của liệu pháp ánh sáng. Trẻ sơ sinh cần được bù nước đầy đủ trong quá trình điều trị. Tăng thân nhiệt cũng có thể xảy ra, đặc biệt là khi trẻ sơ sinh được đặt quá gần đèn. Ban da là một tác dụng phụ khác, thường tự khỏi sau khi ngừng điều trị. Tiêu chảy cũng có thể xảy ra do tăng nhu động ruột.
5.2. Biến Chứng Hiếm Gặp và Cách Phòng Ngừa
Tổn thương võng mạc là một biến chứng nghiêm trọng, nhưng hiếm gặp của liệu pháp ánh sáng. Cần che chắn mắt cho trẻ sơ sinh trong quá trình điều trị để phòng ngừa biến chứng này. Hội chứng bilirubin đồng là một biến chứng hiếm gặp khác, xảy ra khi bilirubin tích tụ trong da, gây ra màu da đồng. Cần theo dõi chặt chẽ nồng độ bilirubin và các dấu hiệu lâm sàng để phát hiện sớm và xử trí kịp thời các biến chứng.
VI. Hướng Dẫn Chăm Sóc Trẻ Sơ Sinh Bị Vàng Da Tại Nhà
Sau khi được xuất viện, trẻ sơ sinh bị vàng da cần được chăm sóc cẩn thận tại nhà. Cần theo dõi màu da của trẻ và đưa trẻ đến bệnh viện nếu vàng da trở nên đậm hơn hoặc xuất hiện các dấu hiệu bất thường khác. Cho trẻ bú mẹ thường xuyên để tăng cường đào thải bilirubin. Đảm bảo trẻ được tiếp xúc với ánh sáng mặt trời nhẹ nhàng (tránh ánh nắng trực tiếp). Tuân thủ theo hướng dẫn của bác sĩ về chăm sóc và tái khám. Cần theo dõi màu da của trẻ và đưa trẻ đến bệnh viện nếu vàng da trở nên đậm hơn hoặc xuất hiện các dấu hiệu bất thường khác.
6.1. Theo Dõi và Phát Hiện Dấu Hiệu Bất Thường
Phụ huynh cần theo dõi màu da của trẻ sơ sinh hàng ngày. Vàng da thường bắt đầu ở mặt và lan xuống ngực, bụng, và chân. Nếu vàng da trở nên đậm hơn hoặc lan rộng hơn, cần đưa trẻ đến bệnh viện để được kiểm tra. Các dấu hiệu bất thường khác cần lưu ý bao gồm bỏ bú, li bì, khó thở, hoặc co giật.
6.2. Chế Độ Dinh Dưỡng và Tiếp Xúc Ánh Sáng
Cho trẻ sơ sinh bú mẹ thường xuyên (8-12 lần/ngày) để tăng cường đào thải bilirubin qua phân. Nếu trẻ bú sữa công thức, cần tuân thủ theo hướng dẫn của bác sĩ về lượng sữa và số lần bú. Cho trẻ tiếp xúc với ánh sáng mặt trời nhẹ nhàng (15-20 phút/ngày) vào buổi sáng sớm hoặc chiều muộn. Tránh để trẻ tiếp xúc với ánh nắng trực tiếp, vì có thể gây bỏng da.
