Cơ Sở Tri Nhận Của Hiện Tượng Chuyển Nghĩa Trong Tiếng Việt

Chuyển nghĩa là quá trình một từ mở rộng hoặc thay đổi ý nghĩa ban đầu của nó, tạo ra các ý nghĩa mới liên quan đến ý nghĩa gốc. Hiện tượng này rất quan trọng vì nó cho phép ngôn ngữ phát triển và thích ứng với những thay đổi trong văn hóa, xã hội và tư duy. Nghiên cứu chuyển nghĩa giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cách ý nghĩa được xây dựng và biến đổi trong tiếng Việt, cũng như cách người Việt sử dụng ngôn ngữ để biểu đạt những khái niệm trừu tượng và phức tạp.

Mối liên hệ giữa ngôn ngữ, tri nhận và văn hóa là nền tảng của nghiên cứu chuyển nghĩa. Ngôn ngữ không chỉ là công cụ giao tiếp mà còn là phương tiện để chúng ta tri giác và hiểu thế giới xung quanh. Văn hóa ảnh hưởng đến cách chúng ta tư duy và ý niệm hóa các khái niệm, và điều này được phản ánh trong ngôn ngữ. Chuyển nghĩa là một ví dụ điển hình về cách văn hóa và tri nhận định hình ý nghĩa của từ trong tiếng Việt. Các nhà nghiên cứu như Humboldt, Boas, Sapir và Whorf đều nhấn mạnh mối quan hệ mật thiết này.

Các khuynh hướng nghiên cứu chuyển nghĩa truyền thống bao gồm: (1) Logic học, tập trung vào mối quan hệ logic giữa ý nghĩa trước và sau khi chuyển đổi; (2) Tâm lý học, giải thích chuyển nghĩa dựa trên đặc trưng tâm lý; (3) Lịch sử, xem chuyển nghĩa là một quá trình lịch sử, tìm hiểu cách ý nghĩa mới nảy sinh. Các nhà nghiên cứu như Paul, Wundt và Wellander đại diện cho các khuynh hướng này. Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu như Nguyễn Văn Tu, Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Thiện Giáp cũng có những đóng góp quan trọng.

Ngôn ngữ học tri nhận tiếp cận chuyển nghĩa từ góc độ kinh nghiệm, tri giác và ý niệm hóa của con người. Theo đó, ngôn ngữ không phải là một hệ thống độc lập mà là một phần của cơ chế tri nhận phổ quát. Ý nghĩa là sự ý niệm hóa, và chuyển nghĩa là sự mở rộng ý niệm tương ứng. Các nhà ngôn ngữ học tri nhận như Lakoff và Johnson đã chỉ ra rằng ẩn dụ không chỉ là một hiện tượng ngôn từ mà còn là một cách tư duy và hành động.

Phương pháp miêu tả được sử dụng để thu thập và trình bày các ý nghĩa khác nhau của từ trong các ngữ cảnh khác nhau. Phương pháp phân tích ngữ nghĩa giúp phân tích các thành phần ý nghĩa của từ, bao gồm nghĩa gốc, nghĩa phái sinh và nghĩa chuyển. Hai phương pháp này kết hợp với nhau để cung cấp một cái nhìn toàn diện về ý nghĩa của từ và quá trình chuyển nghĩa.

Phương pháp đối chiếu được sử dụng để so sánh hiện tượng chuyển nghĩa trong tiếng Việt và tiếng Nga, tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt. Phương pháp thống kê được sử dụng để đo lường tần suất sử dụng của các ý nghĩa khác nhau của từ, cũng như các phương thức chuyển nghĩa khác nhau. Các số liệu thống kê giúp củng cố các phân tích định tính và đưa ra những kết luận có cơ sở.

Ẩn dụ ngôn từ được xem là một hiện tượng ý niệm, trong đó một khái niệm trừu tượng được hiểu thông qua một khái niệm cụ thể hơn. Phạm trù tỏa tia là một mô hình tri nhận cho thấy cách các ý nghĩa khác nhau của một từ liên kết với nhau thông qua một ý nghĩa trung tâm. Mô hình này giúp giải thích cách chuyển nghĩa tạo ra các ý nghĩa mới mà vẫn giữ được mối liên hệ với ý nghĩa gốc.

Lược đồ hình ảnh là các cấu trúc tri nhận cơ bản, hình thành từ kinh nghiệm cơ thể và tương tác với thế giới. Các lược đồ hình ảnh như NGUỒN, ĐÍCH, TRUNG TÂM, NGOÀI VI đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành ẩn dụ. Cơ chế tri nhận của ẩn dụ liên quan đến việc ánh xạ các lược đồ hình ảnh từ một miền khái niệm sang một miền khái niệm khác, tạo ra ý nghĩa mới.

Cặp từ "ra - vào" không chỉ biểu thị sự di chuyển vật lý mà còn được sử dụng để diễn đạt các khái niệm như bắt đầu và kết thúc, xuất hiện và biến mất, tham gia và rút lui. Ví dụ, "ra trường" chỉ sự bắt đầu một giai đoạn mới trong cuộc đời, trong khi "vào đời" chỉ sự tham gia vào cuộc sống xã hội. Sự chuyển nghĩa này cho thấy cách người Việt sử dụng không gian như một ẩn dụ cho thời gian và trạng thái.

Cặp từ "lên - xuống" không chỉ biểu thị sự di chuyển theo chiều dọc mà còn được sử dụng để diễn đạt các khái niệm như tăng và giảm, thăng tiến và sa sút, cải thiện và suy thoái. Ví dụ, "lên giá" chỉ sự tăng giá trị, trong khi "xuống dốc" chỉ sự suy thoái. Sự chuyển nghĩa này cho thấy cách người Việt sử dụng không gian như một ẩn dụ cho trạng thái và sự thay đổi.

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng chuyển nghĩa trong tiếng Việt chịu ảnh hưởng mạnh mẽ bởi các ẩn dụ ý niệm về không gian, cấu trúc và bản thể. Các từ chỉ hướng không gian không chỉ biểu thị các quan hệ không gian cụ thể mà còn được sử dụng để diễn đạt các khái niệm trừu tượng hơn, như thời gian, trạng thái và quan hệ xã hội. Sự chuyển nghĩa này phản ánh cách người Việt sử dụng không gian như một mô hình tri nhận để hiểu và diễn đạt thế giới.

Các hướng nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc khám phá cơ sở tri nhận của chuyển nghĩa trong các lĩnh vực từ vựng khác, cũng như so sánh hiện tượng chuyển nghĩa trong tiếng Việt với các ngôn ngữ khác. Nghiên cứu này có thể được ứng dụng trong việc giảng dạy ngôn ngữ, biên soạn từ điển và phát triển các công cụ xử lý ngôn ngữ tự nhiên.