Chuyển Biến Kinh Tế Nhật Bản Thời Kỳ Tokugawa (1600 - 1868)

• Tác giả: Trần Thị Tâm
• Người hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Văn Tận
• Trường học: Đại học Huế
• Chuyên ngành: Lịch sử thế giới
• Đề tài: Chuyển Biến Kinh Tế Nhật Bản Thời Kỳ Tokugawa (1600 - 1868)
• Loại tài liệu: Luận án tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Huế

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. Lý do chọn đề tài
• 1.2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
• 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.4. Các nguồn tài liệu
• 1.5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu
• 1.6. Đóng góp của đề tài
• 1.7. Bố cục của luận án
• 2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
• 2.1. Tình hình nghiên cứu đề tài ở trong nước
• 2.2. Tình hình nghiên cứu đề tài ở nước ngoài
• 2.3. Nhận xét về các kết quả nghiên cứu và vấn đề đặt ra cho luận án
• 2.4. Nhận xét về các kết quả nghiên cứu. Các vấn đề đặt ra cho luận án cần giải quyết
• 3. NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN KINH TẾ NHẬT BẢN THỜI KỲ TOKUGAWA
• 3.1. Tình hình chính trị, xã hội Nhật Bản dưới thời Mạc phủ Tokugawa
• 3.1.1. Tình hình chính trị
• 3.1.2. Tình hình xã hội
• 3.2. Sự phát triển của các ngành kinh tế Nhật Bản trước năm 1600
• 3.3. Tình hình kinh tế nông nghiệp và thủ công nghiệp
• 3.4. Tình hình kinh tế thương nghiệp
• 3.5. Sự xâm nhập của các nước phương Tây và thái độ của chính quyền Nhật Bản
• 3.5.1. Giai đoạn trước năm 1639
• 4. CHUYỂN BIẾN KINH TẾ CỦA NHẬT BẢN TRÊN CÁC NGÀNH CHỦ YẾU THỜI KỲ TOKUGAWA (1600-1868)
• 4.1. Trên lĩnh vực nông nghiệp
• 4.1.1. Chính sách ruộng đất và phát triển nông nghiệp
• 4.1.2. Những chuyển biến trong nông nghiệp
• 4.1.3. Những cải tiến trong canh tác nông nghiệp
• 4.1.4. Tác động của việc mở rộng diện tích đất canh tác
• 4.1.5. Đa dạng hóa cây trồng, chất lượng sản phẩm và hoạt động sản xuất nông nghiệp
• 4.2. Trên lĩnh vực thủ công nghiệp - công nghiệp
• 4.2.1. Khai mỏ và luyện kim
• 4.3. Trên lĩnh vực thương nghiệp
• 4.3.1. Sự phát triển của nội thương và hoạt động của các Nakama
• 4.3.2. Sự phát triển nội thương. Sự ra đời và hoạt động của các Kabu Nakama
• 4.3.3. Tiền tệ hóa và sự phát triển của kinh tế hàng hóa
• 4.3.4. Buôn bán với các nước trong khu vực và phương Tây
• 4.3.4.1. Với các nước trong khu vực
• 4.3.4.2. Với các nước phương Tây
• 5. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ KINH TẾ NHẬT BẢN THỜI KỲ TOKUGAWA
• 5.1. Những thành tựu và hạn chế chính của kinh tế Nhật Bản thời kỳ Tokugawa
• 5.1.1. Trong lĩnh vực nông nghiệp
• 5.1.2. Trong lĩnh vực thủ công nghiệp và công nghiệp
• 5.1.3. Trong lĩnh vực thương nghiệp
• 5.2. Đặc điểm kinh tế Nhật Bản thời kỳ Tokugawa
• 5.2.1. Nền kinh tế có mối liên hệ chặt chẽ với các yếu tố chính trị, xã hội
• 5.2.2. Kinh tế Nhật Bản thời kỳ Tokugawa chịu sự chi phối mạnh mẽ của bối cảnh quốc tế và khu vực
• 5.2.3. Nền kinh tế phong kiến phương Đông với những tương đồng và dị biệt
• 5.2.4. Nền kinh tế đã có sự xuất hiện các mầm mống kinh tế tư bản chủ nghĩa
• 5.3. Tác động của những chuyển biến kinh tế Nhật Bản thời kỳ Tokugawa
• 5.3.1. Tác động đến chính trị, xã hội
• 5.3.2. Tác động đến sự phát triển của thành thị, nông thôn
• 5.3.3. Tác động đến văn hóa, tư tưởng
• 5.3.4. Chuyển biến của kinh tế thời kỳ Tokugawa đã chuẩn bị những điều kiện cần thiết cho Minh Trị Duy tân
• DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Kinh Tế Nhật Bản Thời Tokugawa 1600 1868

Thời kỳ Tokugawa (1600-1868) đánh dấu một giai đoạn quan trọng trong lịch sử kinh tế Nhật Bản. Dưới sự cai trị của Mạc phủ Tokugawa, đất nước trải qua những biến đổi sâu sắc, đặt nền móng cho sự hiện đại hóa sau này. Nền kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp, nhưng thương mại và thủ công nghiệp cũng dần phát triển. Sự trỗi dậy của giai cấp thương nhân và sự hình thành các thành phố lớn như Osaka, Edo, Kyoto đã tạo ra những động lực mới cho sự phát triển kinh tế. Tuy nhiên, chính sách bế quan tỏa cảng cũng đặt ra những thách thức không nhỏ. Nghiên cứu giai đoạn này giúp hiểu rõ hơn về mối liên hệ giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại trong sự phát triển của Nhật Bản. Theo luận án của Trần Thị Tâm, việc nghiên cứu chuyển biến kinh tế Nhật Bản thời kỳ Tokugawa có ý nghĩa quan trọng trong việc nhận thức mối liên hệ chặt chẽ giữa quá khứ và hiện tại để cắt nghĩa rõ hơn những bước đi “thần kỳ” của quốc gia này.

1.1. Bối Cảnh Kinh Tế Nhật Bản Trước Thời Kỳ Edo

Trước năm 1600, kinh tế Nhật Bản đã có những bước phát triển nhất định, đặc biệt trong nông nghiệp và thủ công nghiệp. Thương mại cũng dần hình thành, tạo tiền đề cho sự phát triển mạnh mẽ hơn trong thời kỳ Tokugawa. Tuy nhiên, tình trạng chiến tranh liên miên và sự phân chia lãnh thổ đã kìm hãm sự phát triển kinh tế. Việc thống nhất đất nước dưới thời Tokugawa đã tạo ra một môi trường ổn định hơn cho sự phát triển kinh tế. Sự phát triển của các ngành kinh tế trước năm 1600 là một trong những nhân tố tác động đến kinh tế Nhật Bản thời kỳ Tokugawa.

1.2. Chính Sách Kinh Tế Của Mạc Phủ Tokugawa Tổng Quan

Mạc phủ Tokugawa đã thực hiện nhiều chính sách kinh tế nhằm ổn định và phát triển đất nước. Các chính sách này bao gồm kiểm soát thương mại, khuyến khích nông nghiệp, và duy trì hệ thống đẳng cấp xã hội. Chính sách bế quan tỏa cảng cũng là một yếu tố quan trọng, hạn chế giao thương với nước ngoài nhưng cũng giúp bảo vệ nền kinh tế trong nước. Các chính sách này có tác động lớn đến sự phát triển kinh tế của Nhật Bản trong thời kỳ này. Luận án sẽ phân tích những bước phát triển mới trong cấu trúc kinh tế thời kỳ Tokugawa và mối quan hệ, tương tác giữa các thành tố trong cấu trúc ấy trên các lĩnh vực: nông nghiệp, thủ công nghiệp - công nghiệp và thương nghiệp.

II. Thách Thức Kinh Tế Nhật Bản Thời Tokugawa Bế Quan Tỏa Cảng

Một trong những thách thức lớn nhất đối với kinh tế Nhật Bản thời Tokugawa là chính sách bế quan tỏa cảng. Mặc dù giúp bảo vệ nền kinh tế trong nước khỏi sự cạnh tranh từ nước ngoài, nhưng chính sách này cũng hạn chế sự tiếp cận với công nghệ và ý tưởng mới. Điều này dẫn đến sự trì trệ trong một số lĩnh vực, đặc biệt là thương mại. Bên cạnh đó, sự suy yếu của Mạc phủ và sự trỗi dậy của giai cấp thương nhân cũng tạo ra những bất ổn kinh tế. Việc giải quyết những thách thức này là yếu tố then chốt để Nhật Bản có thể phát triển mạnh mẽ hơn trong tương lai. Mặc dù phải “trả giá đắt” cho những lần “chảy máu bạc” “chảy máu vàng” nhưng ứng xử của Mạc phủ Tokugawa với phương Tây đã góp phần “bảo toàn” an ninh, quốc thể và chủ quyền dân tộc.

2.1. Ảnh Hưởng Của Chính Sách Bế Quan Tỏa Cảng Đến Thương Mại

Chính sách bế quan tỏa cảng đã hạn chế thương mại với các nước phương Tây, chỉ cho phép giao thương hạn chế với Hà Lan và Trung Quốc tại một số cảng nhất định. Điều này làm giảm sự đa dạng của hàng hóa và hạn chế sự phát triển của thương mại quốc tế. Tuy nhiên, nội thương vẫn phát triển mạnh mẽ, bù đắp phần nào cho sự thiếu hụt từ ngoại thương. Sự phát triển của nội thương và ngoại thương, nông nghiệp và thủ công nghiệp, sự lớn mạnh của đẳng cấp thương nhân và sự phát triển của các thành phố lớn như Osaka, Edo, Kyoto… đã trở thành những huyết mạch kinh tế nhằm hướng đến một thị trường nội địa thống nhất qua các hoạt động của hệ thống ngân hàng, tín dụng.

2.2. Sự Suy Yếu Của Mạc Phủ Và Tác Động Đến Kinh Tế

Vào cuối thời kỳ Tokugawa, Mạc phủ dần suy yếu do nhiều nguyên nhân, bao gồm khủng hoảng tài chính, sự bất mãn của các lãnh chúa, và áp lực từ các nước phương Tây. Sự suy yếu này dẫn đến sự bất ổn kinh tế, làm suy giảm niềm tin vào hệ thống tiền tệ và gây khó khăn cho thương mại. Sự suy yếu của Mạc phủ là một trong những yếu tố dẫn đến Minh Trị Duy tân. Sự suy yếu của Mạc phủ và sự trỗi dậy của giai cấp thương nhân cũng tạo ra những bất ổn kinh tế.

III. Nông Nghiệp Thời Tokugawa Cải Cách Và Phát Triển Bền Vững

Nông nghiệp đóng vai trò then chốt trong kinh tế Nhật Bản thời Tokugawa. Mạc phủ đã thực hiện nhiều cải cách nhằm tăng năng suất và ổn định nông nghiệp. Các biện pháp bao gồm phân chia lại ruộng đất, khuyến khích kỹ thuật canh tác mới, và xây dựng hệ thống thủy lợi. Nhờ đó, năng suất nông nghiệp tăng lên đáng kể, đảm bảo nguồn cung lương thực cho dân số ngày càng tăng. Tuy nhiên, tình trạng đói nghèo vẫn tồn tại ở một số vùng do thiên tai và bất bình đẳng trong phân phối ruộng đất. Chính sách ruộng đất và phát triển nông nghiệp là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

3.1. Chính Sách Ruộng Đất Và Ảnh Hưởng Đến Nông Dân

Chính sách ruộng đất của Mạc phủ nhằm mục đích ổn định nông nghiệp và đảm bảo nguồn thu thuế. Tuy nhiên, chính sách này cũng tạo ra sự bất bình đẳng, với phần lớn ruộng đất tập trung trong tay các lãnh chúa và địa chủ. Nông dân phải chịu nhiều gánh nặng thuế khóa và lao dịch, dẫn đến tình trạng đói nghèo và bất mãn. Chính sách ruộng đất và phát triển nông nghiệp là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

3.2. Kỹ Thuật Canh Tác Mới Và Năng Suất Nông Nghiệp

Việc áp dụng kỹ thuật canh tác mới, như luân canh, sử dụng phân bón, và cải tiến công cụ lao động, đã giúp tăng năng suất nông nghiệp đáng kể. Các loại cây trồng mới, như bông, thuốc lá, và rau quả, cũng được đưa vào sản xuất, làm đa dạng hóa nông nghiệp. Nhờ đó, Nhật Bản có thể đảm bảo nguồn cung lương thực cho dân số ngày càng tăng. Những cải tiến trong canh tác nông nghiệp là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

IV. Thương Mại Thời Tokugawa Sự Trỗi Dậy Của Giai Cấp Thương Nhân

Thương mại phát triển mạnh mẽ trong thời kỳ Tokugawa, đặc biệt là nội thương. Giai cấp thương nhân ngày càng trở nên giàu có và có ảnh hưởng lớn trong xã hội. Các thành phố lớn như Osaka, Edo, Kyoto trở thành trung tâm thương mại sầm uất. Tuy nhiên, Mạc phủ vẫn kiểm soát chặt chẽ thương mại, hạn chế sự phát triển của ngoại thương. Sự phát triển của thương mại đã tạo ra những động lực mới cho sự phát triển kinh tế, nhưng cũng đặt ra những thách thức đối với hệ thống đẳng cấp xã hội. Sự trỗi dậy của giai cấp thương nhân là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

4.1. Sự Phát Triển Của Nội Thương Và Các Nakama

Nội thương phát triển mạnh mẽ nhờ vào sự ổn định chính trị và sự phát triển của hệ thống giao thông. Các Nakama (hiệp hội thương nhân) đóng vai trò quan trọng trong việc điều tiết thương mại và bảo vệ lợi ích của các thành viên. Các Nakama cũng giúp duy trì chất lượng hàng hóa và đảm bảo trật tự thương mại. Sự phát triển của nội thương và hoạt động của các Nakama là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

4.2. Tiền Tệ Hóa Và Sự Phát Triển Của Kinh Tế Hàng Hóa

Tiền tệ hóa ngày càng trở nên phổ biến, thay thế cho hình thức trao đổi hàng hóa trực tiếp. Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho thương mại và giúp kinh tế hàng hóa phát triển. Mạc phủ cũng phát hành các loại tiền tệ khác nhau, nhưng hệ thống tiền tệ vẫn còn phức tạp và gây khó khăn cho thương mại. Tiền tệ hóa và sự phát triển của kinh tế hàng hóa là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

V. Thủ Công Nghiệp Thời Tokugawa Đổi Mới Và Phát Triển Đa Dạng

Thủ công nghiệp phát triển mạnh mẽ trong thời kỳ Tokugawa, đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của thị trường. Các sản phẩm thủ công nghiệp đa dạng về chủng loại và chất lượng, từ lụa, gốm sứ, đến kim loại. Các nghệ nhân không ngừng đổi mới kỹ thuật và thiết kế, tạo ra những sản phẩm độc đáo và tinh xảo. Thủ công nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra việc làm và tăng thu nhập cho người dân. Khai mỏ và luyện kim là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

5.1. Khai Mỏ Và Luyện Kim Nguồn Cung Cấp Nguyên Liệu

Khai mỏ và luyện kim phát triển mạnh mẽ, cung cấp nguyên liệu cho thủ công nghiệp và quân sự. Các mỏ vàng, bạc, đồng, và sắt được khai thác rộng rãi. Kỹ thuật luyện kim cũng được cải tiến, giúp tăng năng suất và chất lượng sản phẩm. Khai mỏ và luyện kim là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

5.2. Các Làng Nghề Truyền Thống Và Sản Phẩm Đặc Trưng

Các làng nghề truyền thống phát triển mạnh mẽ, sản xuất các sản phẩm đặc trưng cho từng vùng. Các sản phẩm này không chỉ phục vụ thị trường trong nước mà còn được xuất khẩu ra nước ngoài. Các làng nghề đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Các làng nghề truyền thống và sản phẩm đặc trưng là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

VI. Tác Động Của Chuyển Biến Kinh Tế Tokugawa Đến Minh Trị Duy Tân

Những chuyển biến kinh tế trong thời kỳ Tokugawa đã tạo ra những tiền đề quan trọng cho Minh Trị Duy tân. Sự phát triển của thương mại, thủ công nghiệp, và nông nghiệp đã tạo ra một nền kinh tế đa dạng và năng động. Giai cấp thương nhân ngày càng trở nên giàu có và có ảnh hưởng, tạo ra một lực lượng xã hội ủng hộ cải cách. Những chuyển biến kinh tế này đã giúp Nhật Bản có thể tiến hành công nghiệp hóa và hiện đại hóa một cách nhanh chóng và thành công. Chuyển biến của kinh tế thời kỳ Tokugawa đã chuẩn bị những điều kiện cần thiết cho Minh Trị Duy tân.

6.1. Nền Tảng Kinh Tế Cho Công Nghiệp Hóa Thời Minh Trị

Sự phát triển của thương mại, thủ công nghiệp, và nông nghiệp trong thời kỳ Tokugawa đã tạo ra một nền tảng kinh tế vững chắc cho công nghiệp hóa trong thời kỳ Minh Trị. Các ngành công nghiệp mới, như dệt may, luyện kim, và đóng tàu, được xây dựng dựa trên những kinh nghiệm và kỹ thuật đã có từ thời kỳ Tokugawa. Nền tảng kinh tế cho công nghiệp hóa thời Minh Trị là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

6.2. Vai Trò Của Giai Cấp Thương Nhân Trong Cải Cách Minh Trị

Giai cấp thương nhân đóng vai trò quan trọng trong cải cách Minh Trị. Họ cung cấp vốn, kỹ năng quản lý, và kinh nghiệm thương mại cho các ngành công nghiệp mới. Nhiều thương nhân trở thành những nhà công nghiệp hàng đầu, đóng góp lớn vào sự phát triển kinh tế của Nhật Bản. Vai trò của giai cấp thương nhân trong cải cách Minh Trị là một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế.