Chủ Nghĩa Hiện Sinh: Triết Học Về Con Người và Tác Động Đến Đời Sống

Chủ nghĩa hiện sinh hiện đại ra đời vào những năm giữa thế kỷ XIX do triết gia Đan Mạch Soren Kierkegaard khởi xướng. Tuy nhiên, sự xuất hiện của chủ nghĩa hiện sinh không phải ngẫu nhiên, không phải là sự sáng tạo thuần túy của một số cá nhân, nó là sự kế thừa những di sản tư tưởng quá khứ và do những điều kiện lịch sử đương thời quy định. Những tư tưởng hiện sinh thể hiện rõ ràng nhất trong những trang bản thảo được xuất bản năm 1670 dưới tiêu đề Tư tưởng (Pensées) của nhà triết học Pháp Blaise Pascal (1623 – 1662). Ở đó, ông đã mô tả nhiều chủ đề cơ bản giống với các triết gia hiện sinh sau này.

Chủ nghĩa hiện sinh là sự phản ứng trước sự thống trị của chủ nghĩa duy lý (Rationalism) vốn là truyền thống của triết học phương Tây. Chủ nghĩa duy lý, về mặt bản thể luận, coi thế giới là một chỉnh thể thống nhất tuân theo những quy luật tất yếu. Về mặt nhận thức luận, nó coi tư duy, lý tính con người có thể đạt đến chân lý khách quan, tức là nhận thức được toàn bộ thế giới. Phản đối quan điểm duy lý trên, chủ nghĩa hiện sinh cho rằng thế giới là một khối hỗn độn không tuân theo quy luật nào cả, lý tính con người hoàn toàn bất lực trong việc nhận thức, lý giải nó. Do vậy, mỗi người có quyền gán cho thế giới một ý nghĩa nào đó tùy thích.

Trong triết học hiện sinh, tự do và trách nhiệm là hai mặt không thể tách rời. Tự do không chỉ là khả năng lựa chọn, mà còn là gánh nặng phải chịu trách nhiệm cho những lựa chọn đó. Con người không thể trốn tránh trách nhiệm bằng cách đổ lỗi cho hoàn cảnh, số phận, hay bất kỳ yếu tố bên ngoài nào khác. Bởi vì ngay cả khi bị ép buộc, con người vẫn có quyền lựa chọn thái độ của mình đối với hoàn cảnh đó. Jean-Paul Sartre khẳng định rằng “Con người bị nguyền rủa là phải tự do”, thể hiện gánh nặng của tự do tuyệt đối.

Lo âu hiện sinh (Existential Anxiety) là một trạng thái tâm lý đặc trưng của con người khi đối diện với sự hữu hạn của cuộc sống, sự vô nghĩa của thế giới, và gánh nặng của tự do. Lo âu không phải là một bệnh tâm lý, mà là một phản ứng tự nhiên và cần thiết đối với những sự thật cơ bản của cuộc sống. Thay vì cố gắng trốn tránh lo âu, con người nên chấp nhận nó và sử dụng nó như một động lực để sống một cuộc đời chân thực và ý nghĩa. Theo Heidegger, đối diện với lo âu giúp con người nhận ra tính hữu hạn của sự tồn tại và sống một cách đích thực hơn.

Các nhà văn hiện sinh sử dụng văn học để khám phá những vấn đề về sự tồn tại, tự do, và trách nhiệm. Albert Camus trong "Người xa lạ" mô tả một người đàn ông thờ ơ với cuộc sống và không tìm thấy ý nghĩa trong xã hội. Jean-Paul Sartre trong "Buồn nôn" khám phá cảm giác kinh tởm của con người khi đối diện với sự vô nghĩa của thế giới. Những tác phẩm này thể hiện sự nổi loạn chống lại những giá trị truyền thống và sự tìm kiếm ý nghĩa trong một thế giới phi lý.

Điện ảnh hiện đại chịu ảnh hưởng sâu sắc từ triết học hiện sinh, thể hiện qua việc khám phá những vấn đề về bản sắc, tự do, và trách nhiệm trong một xã hội vô cảm. Các bộ phim như "Taxi Driver" và "Blade Runner" đặt ra những câu hỏi về ý nghĩa của cuộc sống, giá trị của con người, và sự lựa chọn trong một thế giới đầy rẫy sự bất công và bạo lực. Những bộ phim này thường có những nhân vật cô đơn, lạc lõng, và phải đối mặt với những quyết định khó khăn trong cuộc sống.

Sống chân thực (Authenticity) là một khái niệm quan trọng trong triết học hiện sinh. Nó có nghĩa là sống phù hợp với giá trị và niềm tin thực sự của bản thân, thay vì cố gắng sống theo những kỳ vọng của người khác. Điều này đòi hỏi sự tự nhận thức, sự trung thực với bản thân, và sự can đảm để đối mặt với những hậu quả của việc sống khác biệt. Sống chân thực giúp con người tìm thấy ý nghĩa và hạnh phúc trong cuộc sống.

Việc vượt qua lo âu và tìm thấy niềm vui trong cuộc sống hiện sinh đòi hỏi sự chấp nhận sự hữu hạn của cuộc sống và sự vô nghĩa của thế giới. Thay vì cố gắng trốn tránh những cảm xúc tiêu cực, con người nên chấp nhận chúng và sử dụng chúng như một động lực để sống một cuộc đời trọn vẹn hơn. Việc tìm kiếm ý nghĩa trong những điều nhỏ nhặt, xây dựng mối quan hệ ý nghĩa với người khác, và theo đuổi những đam mê của bản thân là những cách để tìm thấy niềm vui và hạnh phúc trong cuộc sống hiện sinh.

Chủ nghĩa hiện sinh du nhập vào Việt Nam qua con đường văn học, báo chí, và các trường đại học ở miền Nam trước năm 1975. Nó trở thành một phần của trào lưu văn hóa phản chiến và tìm kiếm bản sắc của giới trí thức trẻ. Sau năm 1975, chủ nghĩa hiện sinh bị phê phán vì bị coi là một sản phẩm của chủ nghĩa tư bản và đi ngược lại với hệ tư tưởng xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, chủ nghĩa hiện sinh đã được nghiên cứu và đánh giá lại một cách khách quan hơn.

Việc tiếp nhận chủ nghĩa hiện sinh tại Việt Nam hiện nay cần dựa trên lập trường Marxist, vận dụng đúng đắn phương pháp biện chứng duy vật. Cần xóa bỏ thiên kiến, nghiên cứu toàn diện và vạch đúng bản chất chủ nghĩa hiện sinh để có cách tiếp nhận phù hợp. Cần khai thác những giá trị tích cực của chủ nghĩa hiện sinh như sự đề cao tự do cá nhân, trách nhiệm, và sự tìm kiếm ý nghĩa trong cuộc sống. Đồng thời, cần phê phán những biểu hiện tiêu cực của nó như sự bi quan, chủ nghĩa cá nhân, và sự phủ nhận giá trị xã hội.

Chủ nghĩa hiện sinh có những giá trị quan trọng trong việc đề cao tự do cá nhân, trách nhiệm, và sự tìm kiếm ý nghĩa trong cuộc sống. Nó giúp con người sống chân thực hơn với bản thân và đối mặt với những khó khăn của cuộc sống một cách can đảm hơn. Tuy nhiên, nó cũng có những hạn chế như sự bi quan, chủ nghĩa cá nhân, và sự phủ nhận giá trị xã hội. Cần có một cái nhìn cân bằng và phê phán để tận dụng những giá trị tích cực và hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của chủ nghĩa hiện sinh.

Trong tương lai, triết học hiện sinh có thể tiếp tục phát triển và thích ứng với những thách thức mới của thế giới hiện đại. Nó có thể kết hợp với các trào lưu tư tưởng khác như chủ nghĩa nữ quyền, chủ nghĩa sinh thái, và chủ nghĩa nhân văn để tạo ra những hướng đi mới cho sự phát triển của xã hội. Việc đối diện với những vấn đề toàn cầu như biến đổi khí hậu, bất bình đẳng, và xung đột xã hội đòi hỏi những suy nghĩ sáng tạo và những hành động trách nhiệm, và triết học hiện sinh có thể đóng góp một phần quan trọng vào quá trình này.