Nghiên cứu cạnh tranh của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số

• Tác giả: ThS. Lê Đình Luân
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Văn A
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế
• Chuyên ngành: Kinh Tế
• Đề tài: Cạnh Tranh Ngân Hàng Thương Mại Việt Nam Trong Kỷ Nguyên Chuyển Đổi Số
• Loại tài liệu: luận văn
• Năm xuất bản: 2022
• Địa điểm: Thành Phố Hồ Chí Minh

• LỜI MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI VÀ CÂU HỎI NGHIÊN CỨU
• 1.1. MỤC TIÊU VÀ CÂU HỎI NGHIÊN CỨU
• 1.2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
• 1.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 1.4. Ý NGHĨA VÀ ĐÓNG GÓP CỦA NGHIÊN CỨU
• 2. CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
• 2.1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ CHUYỂN ĐỔI SỐ CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI
• 2.2. KHÁI NIỆM VÀ CHUYỂN ĐỔI SỐ
• 2.3. NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI
• 2.3.1. Đặc điểm của cạnh tranh trong hoạt động ngành ngân hàng
• 2.3.2. Các yếu tố tác động đến năng lực cạnh tranh của ngân hàng thương mại
• 2.4. TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU
• 3. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU
• 3.2. MẪU VÀ DỮ LIỆU NGHIÊN CỨU
• 3.3. PHÂN TÍCH KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4. CHƯƠNG 4: PHÂN TÍCH KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Kết quả phân tích Cronbach's Alpha
• 4.2. Phân tích nhân tố khám phá
• 4.3. Kiểm định giả thuyết với phương trình hồi quy
• 5. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HẠN CHẾ NGHIÊN CỨU
• 5.1. Kết luận chính sách
• 5.2. Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo
• PHỤ LỤC
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng quan về cạnh tranh ngân hàng thương mại Việt Nam trong kỷ nguyên chuyển đổi số

Trong bối cảnh chuyển đổi số hiện nay, cạnh tranh ngân hàng thương mại (NHTM) tại Việt Nam đang diễn ra rất mạnh mẽ. Ngành ngân hàng không chỉ phải đối mặt với sự cạnh tranh từ các ngân hàng truyền thống mà còn từ các công ty fintech. Sự phát triển của công nghệ tài chính đã làm thay đổi cách thức hoạt động của các NHTM, từ việc cung cấp dịch vụ đến cách thức tương tác với khách hàng ngân hàng. Theo nghiên cứu của PwC (2019), chuyển đổi số được coi là yếu tố sống còn giúp các NHTM nâng cao năng lực cạnh tranh và gia tăng tăng trưởng kinh tế. Điều này đòi hỏi các ngân hàng phải không ngừng đổi mới và sáng tạo trong việc phát triển sản phẩm, dịch vụ nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của khách hàng.

1.1. Thực trạng cạnh tranh trong ngành ngân hàng

Cạnh tranh trong ngành ngân hàng tại Việt Nam hiện nay rất đa dạng và phong phú. Các ngân hàng không chỉ cạnh tranh với nhau mà còn phải cạnh tranh với các dịch vụ ngân hàng trực tuyến và các sản phẩm fintech. Sự gia nhập của các công ty công nghệ vào lĩnh vực ngân hàng đã tạo ra một môi trường cạnh tranh mới, buộc các NHTM phải thay đổi chiến lược kinh doanh của mình. Theo báo cáo của Ngân hàng Nhà nước, số lượng giao dịch ngân hàng trực tuyến đã tăng đáng kể trong những năm gần đây, cho thấy sự chuyển dịch của khách hàng từ ngân hàng truyền thống sang các dịch vụ số. Chiến lược cạnh tranh của các ngân hàng hiện nay không chỉ tập trung vào giá cả mà còn vào chất lượng dịch vụ và trải nghiệm khách hàng.

II. Vai trò của chuyển đổi số trong ngân hàng thương mại

Chuyển đổi số đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh của các NHTM. Việc áp dụng công nghệ thông tin và các giải pháp công nghệ hiện đại giúp ngân hàng tối ưu hóa quy trình hoạt động, giảm chi phí và nâng cao hiệu quả kinh doanh. Nhiều ngân hàng đã triển khai các ứng dụng di động và dịch vụ ngân hàng trực tuyến nhằm đáp ứng nhu cầu giao dịch của khách hàng một cách nhanh chóng và tiện lợi. Theo một nghiên cứu gần đây, các ngân hàng đã tiết kiệm được chi phí vận hành lên tới 30% nhờ vào việc áp dụng số hóa dịch vụ. Điều này không chỉ giúp ngân hàng tăng trưởng doanh thu mà còn tạo ra lợi thế cạnh tranh bền vững trong thị trường.

2.1. Chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo trong ngân hàng

Chuyển đổi số không chỉ đơn thuần là việc áp dụng công nghệ mà còn là một quá trình đổi mới sáng tạo trong cách thức hoạt động của ngân hàng. Các ngân hàng cần phải phát triển các sản phẩm và dịch vụ mới phù hợp với xu hướng tiêu dùng hiện đại. Việc áp dụng công nghệ AI, Big Data và Blockchain đang được nhiều ngân hàng chú trọng nhằm nâng cao khả năng phân tích dữ liệu và cải thiện trải nghiệm khách hàng. Chuyển đổi số cũng giúp các ngân hàng tối ưu hóa quy trình quản lý rủi ro và tăng cường bảo mật thông tin, từ đó tạo dựng lòng tin từ phía khách hàng.

III. Thách thức trong quá trình chuyển đổi số của ngân hàng thương mại

Mặc dù chuyển đổi số mang lại nhiều lợi ích, nhưng các NHTM cũng phải đối mặt với nhiều thách thức trong quá trình này. Một trong những thách thức lớn nhất là việc đầu tư vào công nghệ mới và đào tạo nguồn nhân lực. Nhiều ngân hàng vẫn còn thiếu nhân lực có kỹ năng về công nghệ thông tin và không đủ khả năng để triển khai các giải pháp công nghệ tiên tiến. Hơn nữa, sự cạnh tranh từ các công ty fintech cũng đặt ra áp lực lớn đối với các NHTM trong việc đổi mới và cải tiến dịch vụ. Theo một khảo sát gần đây, 60% ngân hàng cho biết họ gặp khó khăn trong việc tìm kiếm và giữ chân nhân tài trong lĩnh vực công nghệ.

3.1. Rào cản về chính sách và quy định

Rào cản về chính sách và quy định cũng là một trong những thách thức lớn trong quá trình chuyển đổi số của các NHTM. Nhiều quy định hiện hành chưa theo kịp với sự phát triển của công nghệ, dẫn đến việc các ngân hàng gặp khó khăn trong việc triển khai các dịch vụ mới. Các cơ quan quản lý cần có những chính sách linh hoạt hơn để hỗ trợ các ngân hàng trong quá trình chuyển đổi số, đồng thời bảo đảm an toàn và bảo mật thông tin cho khách hàng. Việc cải cách quy định sẽ giúp các ngân hàng có thêm cơ hội để phát triển và cạnh tranh hiệu quả hơn trong thị trường.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ trên toàn cầu, ngành ngân hàng thương mại tại Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng này. Theo báo cáo của ngành, đầu tư vào các công ty fintech tại Việt Nam đạt khoảng 741 triệu USD năm 2021, vượt qua Singapore với 693 triệu USD, cho thấy sự phát triển nhanh chóng của công nghệ tài chính trong nước. Chuyển đổi số được xem là yếu tố then chốt giúp các ngân hàng thương mại nâng cao năng lực cạnh tranh, giảm chi phí vận hành và cải thiện trải nghiệm khách hàng. Tuy nhiên, sự cạnh tranh ngày càng gay gắt không chỉ đến từ các ngân hàng trong nước mà còn từ các tổ chức tài chính quốc tế và các công ty fintech mới nổi.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích tác động của chuyển đổi số đến năng lực cạnh tranh của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn chuyển đổi số hiện nay. Nghiên cứu tập trung khảo sát các yếu tố như chuyển đổi số, năng lực tài chính, đa dạng hóa dịch vụ và rủi ro ngân hàng, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh phù hợp với bối cảnh số hóa. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các ngân hàng thương mại tại Việt Nam trong giai đoạn tháng 10 năm 2021, với dữ liệu thu thập từ 150 cán bộ công tác tại các ngân hàng.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý ngân hàng trong việc xây dựng chiến lược chuyển đổi số hiệu quả, đồng thời góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành ngân hàng trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và sự phát triển của công nghệ tài chính.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

• Lý thuyết chuyển đổi số: Định nghĩa chuyển đổi số là việc ứng dụng công nghệ số để cải thiện quy trình, mô hình kinh doanh và trải nghiệm khách hàng, từ đó nâng cao hiệu quả hoạt động (Deloitte, 2018; Warner & Wa"ger, 2019).
• Lý thuyết năng lực cạnh tranh: Năng lực cạnh tranh được hiểu là khả năng tạo ra và duy trì lợi thế cạnh tranh thông qua việc sử dụng hiệu quả các nguồn lực, bao gồm năng lực tài chính, đa dạng hóa sản phẩm và quản lý rủi ro (Porter, 1985; Garelli, 2006).
• Khái niệm đa dạng hóa dịch vụ: Đa dạng hóa dịch vụ giúp ngân hàng mở rộng phạm vi hoạt động, tăng nguồn thu và giảm thiểu rủi ro kinh doanh (Lee, Hsieh & Yang, 2014).
• Rủi ro ngân hàng: Bao gồm rủi ro tín dụng, rủi ro thanh khoản và rủi ro bảo mật, ảnh hưởng tiêu cực đến năng lực cạnh tranh nếu không được quản lý hiệu quả (Saunders, Cornett & McGraw, 2006).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với quy trình ba giai đoạn:

1. Khảo sát định tính: Thu thập ý kiến chuyên gia để xây dựng thang đo và bảng câu hỏi khảo sát sơ bộ.
2. Khảo sát sơ bộ: Thực hiện khảo sát với 50 cán bộ ngân hàng để kiểm định thang đo, điều chỉnh phù hợp.
3. Khảo sát chính thức: Thu thập dữ liệu từ 150 cán bộ ngân hàng thương mại tại Việt Nam trong tháng 10 năm 2021 thông qua Google Form.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS 24.0 với các kỹ thuật:

• Kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha (các thang đo đều đạt trên 0.8, đảm bảo độ tin cậy cao).
• Phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định cấu trúc nhân tố của các biến quan sát.
• Phân tích tương quan Pearson để kiểm tra mối quan hệ giữa các biến.
• Phân tích hồi quy tuyến tính đa biến để đánh giá tác động của các yếu tố đến năng lực cạnh tranh.

Cỡ mẫu 150 đáp ứng yêu cầu tối thiểu theo lý thuyết (n ≥ 82) và phù hợp với số biến quan sát (14 biến độc lập và 1 biến phụ thuộc). Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có trọng số nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm cán bộ trong ngân hàng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Chuyển đổi số có tác động tích cực đến năng lực cạnh tranh
   Hệ số beta của chuyển đổi số là 0.303 với giá trị sig. < 0.05, cho thấy chuyển đổi số đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh của ngân hàng. Khoảng 68.6% biến động năng lực cạnh tranh được giải thích bởi các biến độc lập trong mô hình.

2. Năng lực tài chính không có tác động thống kê đáng kể
   Mặc dù năng lực tài chính được kỳ vọng có ảnh hưởng tích cực, kết quả hồi quy cho thấy hệ số sig. > 0.05, nghĩa là năng lực tài chính không ảnh hưởng đáng kể đến năng lực cạnh tranh trong bối cảnh chuyển đổi số hiện nay.

3. Đa dạng hóa dịch vụ có tác động tích cực và đáng kể
   Hệ số beta của đa dạng hóa dịch vụ là 0.196 với sig. < 0.05, cho thấy việc mở rộng các sản phẩm và dịch vụ giúp ngân hàng tăng cường năng lực cạnh tranh.

4. Rủi ro ngân hàng có tác động tiêu cực đến năng lực cạnh tranh
   Hệ số beta âm (-0.353) và sig. < 0.05 cho thấy rủi ro ngân hàng làm giảm năng lực cạnh tranh, đặc biệt là các rủi ro liên quan đến bảo mật thông tin và rủi ro tín dụng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây về vai trò của chuyển đổi số trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh của ngân hàng (Megargel et al., 2013; Okibo & Wario, 2014). Việc ứng dụng các nền tảng E-banking như Internet Banking, Mobile Banking giúp ngân hàng tiết kiệm chi phí, tăng doanh thu và cải thiện trải nghiệm khách hàng.

Tuy nhiên, năng lực tài chính không phải là yếu tố quyết định trong bối cảnh chuyển đổi số, có thể do các ngân hàng đã đạt mức tài chính ổn định hoặc do các yếu tố công nghệ và dịch vụ mới đóng vai trò quan trọng hơn. Đa dạng hóa dịch vụ giúp ngân hàng thích ứng nhanh với nhu cầu thị trường và giảm thiểu rủi ro kinh doanh, đồng thời tạo ra lợi thế cạnh tranh bền vững.

Rủi ro ngân hàng, đặc biệt là rủi ro bảo mật và rủi ro tín dụng, là thách thức lớn trong quá trình chuyển đổi số. Việc quản lý rủi ro hiệu quả là điều kiện tiên quyết để duy trì uy tín và năng lực cạnh tranh của ngân hàng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố đến năng lực cạnh tranh, hoặc bảng tổng hợp hệ số hồi quy và giá trị sig để minh họa tính thống kê của các biến.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đầu tư công nghệ số
   Ngân hàng cần đẩy mạnh ứng dụng các nền tảng E-banking, tích hợp công nghệ AI, Big Data để nâng cao trải nghiệm khách hàng và tối ưu hóa quy trình vận hành. Mục tiêu tăng tỷ lệ giao dịch số lên ít nhất 50% trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo ngân hàng và phòng công nghệ thông tin.

2. Đa dạng hóa sản phẩm và dịch vụ tài chính
   Phát triển các sản phẩm tài chính mới phù hợp với nhu cầu đa dạng của khách hàng, bao gồm dịch vụ thanh toán quốc tế, cho vay ngang hàng, và các dịch vụ fintech hợp tác. Mục tiêu tăng doanh thu từ dịch vụ phi tín dụng lên 30% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng kinh doanh và phát triển sản phẩm.

3. Nâng cao năng lực quản lý rủi ro
   Xây dựng hệ thống quản lý rủi ro toàn diện, đặc biệt là rủi ro bảo mật thông tin và rủi ro tín dụng, áp dụng các công nghệ bảo mật tiên tiến và đào tạo nhân viên thường xuyên. Mục tiêu giảm thiểu sự cố bảo mật xuống dưới 1% trong năm đầu tiên. Chủ thể thực hiện: Ban kiểm soát nội bộ và phòng an ninh mạng.

4. Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực số
   Tổ chức các khóa đào tạo về kỹ năng số, quản lý công nghệ và đổi mới sáng tạo cho cán bộ nhân viên, nhằm nâng cao năng lực thích ứng với chuyển đổi số. Mục tiêu 80% nhân viên được đào tạo trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng nhân sự và đào tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Ban lãnh đạo ngân hàng thương mại
   Giúp xây dựng chiến lược chuyển đổi số và nâng cao năng lực cạnh tranh dựa trên các phân tích khoa học và thực tiễn.

2. Chuyên viên công nghệ thông tin trong ngành ngân hàng
   Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về ứng dụng công nghệ số trong ngân hàng, từ đó phát triển các giải pháp công nghệ phù hợp.

3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành tài chính – ngân hàng
   Là tài liệu tham khảo quý giá về mối quan hệ giữa chuyển đổi số và năng lực cạnh tranh trong ngành ngân hàng tại Việt Nam.

4. Các cơ quan quản lý nhà nước và hoạch định chính sách
   Hỗ trợ trong việc xây dựng các chính sách thúc đẩy chuyển đổi số và nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành ngân hàng trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Câu hỏi thường gặp

1. Chuyển đổi số ảnh hưởng như thế nào đến năng lực cạnh tranh của ngân hàng?
   Chuyển đổi số giúp ngân hàng cải thiện quy trình, giảm chi phí vận hành và nâng cao trải nghiệm khách hàng, từ đó tăng năng lực cạnh tranh. Ví dụ, các ngân hàng như Vietcombank và Techcombank đã triển khai thành công các dịch vụ ngân hàng số, giúp tăng tỷ lệ giao dịch trực tuyến.

2. Tại sao năng lực tài chính không ảnh hưởng đáng kể đến năng lực cạnh tranh trong nghiên cứu này?
   Có thể do các ngân hàng thương mại tại Việt Nam đã có nền tảng tài chính ổn định, nên yếu tố công nghệ và dịch vụ mới đóng vai trò quan trọng hơn trong bối cảnh chuyển đổi số.

3. Đa dạng hóa dịch vụ có vai trò gì trong nâng cao năng lực cạnh tranh?
   Đa dạng hóa giúp ngân hàng mở rộng thị trường, tăng nguồn thu và giảm thiểu rủi ro kinh doanh. Ví dụ, việc cung cấp thêm các dịch vụ fintech giúp ngân hàng tiếp cận khách hàng mới và tăng giá trị dịch vụ.

4. Rủi ro ngân hàng ảnh hưởng thế nào đến năng lực cạnh tranh?
   Rủi ro như bảo mật thông tin và tín dụng nếu không được quản lý tốt sẽ làm giảm uy tín và năng lực cạnh tranh của ngân hàng. Do đó, quản lý rủi ro hiệu quả là yếu tố then chốt.

5. Ngân hàng nên làm gì để thành công trong chuyển đổi số?
   Ngân hàng cần đầu tư công nghệ, đa dạng hóa dịch vụ, nâng cao quản lý rủi ro và phát triển nguồn nhân lực số. Việc phối hợp đồng bộ các giải pháp này sẽ giúp ngân hàng duy trì và nâng cao năng lực cạnh tranh.

Kết luận

• Chuyển đổi số đóng vai trò tích cực và quan trọng trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam.
• Đa dạng hóa dịch vụ tài chính góp phần tăng cường năng lực cạnh tranh, trong khi rủi ro ngân hàng có tác động tiêu cực.
• Năng lực tài chính không có ảnh hưởng đáng kể trong bối cảnh chuyển đổi số hiện nay.
• Nghiên cứu đề xuất các giải pháp thực tiễn nhằm thúc đẩy chuyển đổi số và nâng cao năng lực cạnh tranh cho các ngân hàng.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất và tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và thời gian để đánh giá hiệu quả chuyển đổi số trong ngành ngân hàng.

Hành động ngay hôm nay để đẩy mạnh chuyển đổi số sẽ giúp các ngân hàng thương mại Việt Nam không chỉ tồn tại mà còn phát triển bền vững trong kỷ nguyên số.