Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI, với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin và lượng thông tin khoa học tăng gấp đôi mỗi 5-7 năm, việc đổi mới phương pháp giáo dục trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm giúp học sinh tiếp cận kiến thức một cách hiệu quả và phát triển năng lực toàn diện. Đặc biệt, môn Toán tiểu học giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành tư duy logic, kỹ năng giải quyết vấn đề và phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều học sinh lớp 4, 5 còn gặp khó khăn trong việc phát hiện và giải quyết các bài toán có lời văn, đặc biệt là các bài toán áp dụng phương pháp chia tỉ lệ – một phương pháp giải toán phổ biến và thiết yếu trong chương trình Toán tiểu học.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm bồi dưỡng năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 4, 5 thông qua khai thác phương pháp chia tỉ lệ trong giải toán có lời văn. Nghiên cứu được thực hiện tại 6 trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng trong khoảng thời gian từ tháng 9 đến tháng 10 năm 2020, với sự tham gia của 79 giáo viên và 245 học sinh. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao năng lực toán học, đặc biệt là năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề được hiểu là khả năng của học sinh trong việc nhận biết, phân tích và tìm ra giải pháp cho các tình huống chưa có sẵn lời giải, dựa trên kiến thức và kỹ năng đã học. Khung lý thuyết nghiên cứu dựa trên các quan điểm về năng lực toán học, trong đó bao gồm các thành tố: năng lực tư duy và lập luận toán học, năng lực mô hình hóa toán học, năng lực giải quyết vấn đề toán học, năng lực giao tiếp toán học và năng lực sử dụng công cụ học toán.

Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề được vận dụng theo quy trình ba bước: (1) Đặt vấn đề và xây dựng bài toán nhận thức; (2) Giải quyết vấn đề thông qua đề xuất giả thuyết, lập kế hoạch và thực hiện; (3) Kết luận và đánh giá kết quả. Phương pháp chia tỉ lệ được khai thác như một công cụ giúp học sinh phát hiện mối quan hệ giữa các đại lượng trong bài toán có lời văn, từ đó phát triển năng lực giải quyết vấn đề.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, bao gồm:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp chia tỉ lệ trong dạy học Toán tiểu học.
  • Phương pháp điều tra, khảo sát: Thu thập dữ liệu từ 79 giáo viên và 245 học sinh tại 6 trường tiểu học ở Hải Phòng thông qua phiếu hỏi, phỏng vấn và quan sát trực tiếp.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các hoạt động dạy học theo các biện pháp đề xuất nhằm kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của việc bồi dưỡng năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề qua phương pháp chia tỉ lệ.
  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng thống kê mô tả để tổng hợp kết quả khảo sát, so sánh tỷ lệ phần trăm các phản hồi và đánh giá sự thay đổi năng lực của học sinh trước và sau thực nghiệm.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9 đến tháng 10 năm 2020, tập trung tại các trường tiểu học thuộc các quận Ngô Quyền, Lê Chân và huyện Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ giáo viên thường xuyên bồi dưỡng năng lực toán học cho học sinh đạt trên 78%, trong đó chú trọng phát triển năng lực giải quyết vấn đề và giao tiếp toán học. Tuy nhiên, còn khoảng 22% giáo viên thực hiện chưa thường xuyên do hạn chế về thời gian và đặc điểm nhận thức của học sinh tiểu học.

  2. Gần 97% giáo viên đánh giá việc bồi dưỡng năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề là rất cần thiết, giúp học sinh phát huy tính chủ động, sáng tạo và khả năng hợp tác trong học tập. Chỉ có khoảng 3% giáo viên chưa nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng này.

  3. 100% giáo viên đồng thuận với quy trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề gồm 3 bước và linh hoạt áp dụng các phương án dạy học phù hợp với trình độ học sinh (yếu, trung bình, khá, giỏi).

  4. Học sinh còn gặp nhiều khó khăn trong việc phát hiện và giải quyết vấn đề qua phương pháp chia tỉ lệ, do vốn sống hạn chế, phương pháp dạy học truyền thống còn phổ biến, và sự đa dạng trong cách giải toán có lời văn. Học sinh thường giải bài toán theo kiểu máy móc, phụ thuộc nhiều vào sự hướng dẫn của giáo viên.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự quan tâm và nỗ lực của giáo viên trong việc phát triển năng lực toán học cho học sinh, đặc biệt là năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp chia tỉ lệ trong giải toán có lời văn còn nhiều hạn chế do đặc điểm nhận thức của học sinh tiểu học và phương pháp dạy học chưa thực sự linh hoạt, sáng tạo.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc bồi dưỡng năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề thông qua các phương pháp dạy học tích cực như chia tỉ lệ được đánh giá là hiệu quả trong việc phát triển tư duy logic và kỹ năng giải quyết vấn đề cho học sinh. Việc tổ chức các hoạt động học tập theo hướng này giúp học sinh chủ động hơn trong việc tiếp nhận và vận dụng kiến thức, đồng thời phát triển kỹ năng tư duy phản biện và sáng tạo.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ phần trăm giáo viên thực hiện thường xuyên các hoạt động bồi dưỡng năng lực, biểu đồ so sánh mức độ khó khăn của học sinh trong các dạng bài toán có lời văn, và bảng tổng hợp các phương án dạy học được áp dụng theo trình độ học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên về phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, đặc biệt là khai thác phương pháp chia tỉ lệ trong giải toán có lời văn. Thời gian thực hiện: 6 tháng; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường tiểu học.

  2. Xây dựng và áp dụng các tình huống học tập có vấn đề phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh lớp 4, 5, nhằm kích thích sự hứng thú và phát triển năng lực tư duy logic. Thời gian: liên tục trong năm học; Chủ thể: giáo viên bộ môn Toán.

  3. Tổ chức các hoạt động nhóm, thảo luận và thực hành giải toán có lời văn bằng phương pháp chia tỉ lệ, giúp học sinh rèn luyện kỹ năng hợp tác và phát hiện sai sót trong quá trình giải toán. Thời gian: theo từng tiết học; Chủ thể: giáo viên và học sinh.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học toán, sử dụng phần mềm mô phỏng và bài tập tương tác để hỗ trợ học sinh phát hiện và giải quyết vấn đề một cách sinh động, trực quan. Thời gian: triển khai trong 1 năm học; Chủ thể: nhà trường, giáo viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nâng cao năng lực chuyên môn, đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt trong việc phát triển năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho học sinh qua phương pháp chia tỉ lệ.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giáo dục phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo cơ sở lý luận và thực tiễn về phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp chia tỉ lệ trong dạy học Toán tiểu học.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về phương pháp học tập và phát triển năng lực toán học của con em, từ đó phối hợp hỗ trợ hiệu quả trong quá trình học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp chia tỉ lệ là gì và tại sao lại quan trọng trong dạy học Toán tiểu học?
    Phương pháp chia tỉ lệ là cách giải các bài toán tìm hai hoặc ba số khi biết tổng hoặc hiệu và tỉ số của chúng. Đây là phương pháp phổ biến giúp học sinh phát hiện mối quan hệ giữa các đại lượng, từ đó phát triển tư duy logic và kỹ năng giải quyết vấn đề.

  2. Làm thế nào để giáo viên có thể bồi dưỡng năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho học sinh?
    Giáo viên cần tổ chức các hoạt động học tập có tình huống vấn đề, khuyến khích học sinh tự tìm tòi, thảo luận và áp dụng kiến thức đã học để giải quyết. Đồng thời, giáo viên nên linh hoạt áp dụng các phương án dạy học phù hợp với trình độ học sinh.

  3. Khó khăn phổ biến của học sinh khi giải toán có lời văn bằng phương pháp chia tỉ lệ là gì?
    Học sinh thường gặp khó khăn trong việc hiểu đề bài, phát hiện mối quan hệ giữa các đại lượng và lựa chọn phương pháp giải phù hợp. Ngoài ra, sự phụ thuộc vào sự hướng dẫn của giáo viên và thiếu kỹ năng tư duy logic cũng là nguyên nhân.

  4. Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề có vai trò như thế nào trong giáo dục hiện đại?
    Năng lực này giúp học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn biết vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát triển tư duy sáng tạo, kỹ năng hợp tác và khả năng thích ứng với các tình huống mới trong cuộc sống.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả của việc bồi dưỡng năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề?
    Có thể đánh giá qua kết quả học tập, khả năng vận dụng kiến thức vào giải toán có lời văn, sự chủ động và sáng tạo trong học tập của học sinh, cũng như qua các bài kiểm tra thực nghiệm sư phạm và phản hồi từ giáo viên, học sinh.

Kết luận

  • Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề là yếu tố then chốt trong phát triển năng lực toán học cho học sinh lớp 4, 5, đặc biệt qua phương pháp chia tỉ lệ trong giải toán có lời văn.
  • Khảo sát thực trạng tại Hải Phòng cho thấy giáo viên và học sinh đã có nhận thức tích cực nhưng còn nhiều khó khăn trong áp dụng phương pháp này.
  • Quy trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề gồm ba bước được giáo viên đánh giá cao và linh hoạt áp dụng theo trình độ học sinh.
  • Các biện pháp bồi dưỡng năng lực cần tập trung vào rèn luyện thao tác tư duy, tổ chức hoạt động nhóm, ứng dụng công nghệ và đào tạo bồi dưỡng giáo viên.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi thiết thực cho việc đổi mới phương pháp dạy học Toán tiểu học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực học sinh.

Tiếp theo, cần triển khai thực nghiệm rộng rãi các biện pháp đề xuất, đồng thời xây dựng tài liệu hướng dẫn cụ thể cho giáo viên. Mời các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục tham khảo và áp dụng để nâng cao hiệu quả dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề trong giáo dục tiểu học.