Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, việc phát triển năng lực người học trở thành mục tiêu trọng tâm của giáo dục phổ thông. Tại Việt Nam, chương trình giáo dục trung học phổ thông được định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học, trong đó kiểm tra đánh giá (KT-ĐG) đóng vai trò then chốt nhằm phản ánh đúng năng lực thực tế của học sinh. Tuy nhiên, thực trạng kiểm tra đánh giá hiện nay chủ yếu tập trung vào kiến thức, chưa đánh giá đầy đủ năng lực người học, đặc biệt trong môn Sinh học – một môn học có nội dung phức tạp và đòi hỏi vận dụng cao.

Luận văn thạc sĩ này tập trung xây dựng và sử dụng bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực người học trong Chương 1: Cơ chế di truyền và biến dị, Sinh học 12 – Trung học phổ thông. Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2016 tại các trường THPT tỉnh Hòa Bình với sự tham gia của 60 giáo viên và nhiều lớp học sinh lớp 12. Mục tiêu chính là phát triển bộ công cụ đánh giá năng lực phù hợp với nội dung chương trình, góp phần nâng cao chất lượng dạy học và kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực người học.

Việc xây dựng bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực không chỉ giúp giáo viên có công cụ đánh giá khách quan, toàn diện mà còn tạo điều kiện cho học sinh phát triển tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Qua đó, nghiên cứu góp phần thực hiện hiệu quả chủ trương đổi mới giáo dục, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về năng lực và kiểm tra đánh giá trong giáo dục. Khái niệm năng lực được hiểu là khả năng thực hiện thành công một hoạt động trong bối cảnh nhất định, bao gồm tổng hợp kiến thức, kỹ năng, thái độ và các thuộc tính cá nhân khác. Mô hình cấu trúc năng lực gồm bốn thành phần chính: năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể. Các năng lực này tương ứng với bốn trụ cột giáo dục của UNESCO: học để biết, học để làm, học để cùng chung sống và học để tự khẳng định.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng thang phân loại nhận thức của Bloom để xây dựng câu hỏi đánh giá năng lực, gồm các mức độ: biết, hiểu, vận dụng, phân tích, tổng hợp và đánh giá. Bộ câu hỏi, bài tập được thiết kế nhằm đánh giá các năng lực chung như tự học, giải quyết vấn đề, tự quản lý, tính toán, công nghệ thông tin và truyền thông (ICT), cũng như năng lực chuyên biệt của môn Sinh học như nhận thức kiến thức sinh học, nghiên cứu khoa học và thực hiện trong phòng thí nghiệm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận, điều tra thực tiễn, phương pháp chuyên gia và thực nghiệm sư phạm.

  • Nguồn dữ liệu: Tài liệu pháp luật, sách giáo khoa, sách giáo viên, các công trình nghiên cứu liên quan đến năng lực và kiểm tra đánh giá; khảo sát 60 giáo viên dạy Sinh học tại tỉnh Hòa Bình; thực nghiệm sư phạm tại 4 trường THPT gồm THPT chuyên Hoàng Văn Thụ, THPT Công Nghiệp, THPT Lương Sơn và THPT Nguyễn Trãi.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn ngẫu nhiên có chủ đích các giáo viên và lớp học nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy học và kiểm tra đánh giá môn Sinh học tại địa phương.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm Microsoft Excel và SPSS để xử lý số liệu điều tra, phân tích thống kê mô tả, kiểm định phương sai và so sánh kết quả giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm 2016, bao gồm giai đoạn xây dựng bộ câu hỏi, lấy ý kiến chuyên gia, triển khai thực nghiệm sư phạm và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng phương pháp kiểm tra đánh giá: 90% giáo viên thường xuyên sử dụng câu hỏi trắc nghiệm khách quan (TNKQ), 58% sử dụng câu hỏi trắc nghiệm tự luận (TNTL). Tuy nhiên, chỉ 40% thường xuyên sử dụng câu hỏi ở mức độ vận dụng, 14% ở mức vận dụng cao. Điều này cho thấy phần lớn kiểm tra vẫn tập trung vào mức độ nhớ và hiểu.

  2. Mục đích kiểm tra đánh giá: 100% giáo viên cho rằng kiểm tra nhằm hoàn thành cơ số điểm, trong khi chỉ 20% thường xuyên sử dụng kết quả kiểm tra để điều chỉnh hoạt động dạy học. Việc nhận xét, sửa bài cho học sinh trên lớp còn hạn chế, chỉ 27% giáo viên thực hiện thường xuyên.

  3. Đánh giá năng lực người học: Chỉ 17% giáo viên thường xuyên sử dụng kiểm tra để đánh giá năng lực học sinh. Các năng lực được đánh giá nhiều nhất là năng lực tự học (95%), năng lực tính toán (67%) và năng lực thể chất (57%). Các năng lực như nghiên cứu khoa học, thực địa, thực hiện phòng thí nghiệm được đánh giá thấp (dưới 25%).

  4. Hiệu quả bộ câu hỏi, bài tập xây dựng: Thực nghiệm sư phạm cho thấy bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực được xây dựng theo hướng phát triển năng lực giúp học sinh nâng cao điểm trung bình qua 4 lần kiểm tra, với sự cải thiện rõ rệt so với lớp đối chứng. Tần suất điểm đạt mức khá và giỏi tăng lên khoảng 30% so với trước khi áp dụng.

Thảo luận kết quả

Kết quả điều tra phản ánh thực trạng kiểm tra đánh giá tại các trường THPT tỉnh Hòa Bình còn thiên về đánh giá kiến thức, chưa phát huy hết vai trò của kiểm tra đánh giá trong phát triển năng lực người học. Việc sử dụng chủ yếu câu hỏi ở mức độ nhớ và hiểu hạn chế khả năng đánh giá năng lực vận dụng, phân tích và sáng tạo của học sinh. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy kiểm tra truyền thống chưa đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực.

Bộ câu hỏi, bài tập được xây dựng dựa trên cơ sở lý luận vững chắc, kết hợp thang phân loại Bloom và cấu trúc năng lực, đã chứng minh hiệu quả trong thực nghiệm sư phạm. Việc áp dụng bộ công cụ này giúp giáo viên đánh giá toàn diện hơn các năng lực của học sinh, đồng thời hỗ trợ học sinh phát triển kỹ năng tư duy phản biện và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự thay đổi điểm trung bình và tần suất điểm các lần kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng so sánh tỷ lệ giáo viên sử dụng các mức độ câu hỏi trong kiểm tra đánh giá. Những biểu đồ này minh họa rõ nét sự cải thiện về chất lượng kiểm tra đánh giá khi áp dụng bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực: Bộ Giáo dục và Đào tạo cần xây dựng thư viện câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực theo từng môn học, cấp học, đặc biệt với các môn khoa học tự nhiên như Sinh học. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể thực hiện là các chuyên gia giáo dục và nhà xuất bản.

  2. Tập huấn nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng về xây dựng và sử dụng bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực, giúp giáo viên nâng cao kỹ năng thiết kế đề kiểm tra phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực. Thời gian triển khai liên tục hàng năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với trường đại học thực hiện.

  3. Đổi mới phương pháp kiểm tra đánh giá: Khuyến khích giáo viên áp dụng đa dạng hình thức kiểm tra như trắc nghiệm khách quan, tự luận, thực hành, thí nghiệm và đánh giá qua dự án nhằm đánh giá toàn diện năng lực học sinh. Chủ thể thực hiện là giáo viên và nhà trường, thời gian áp dụng từ năm học tiếp theo.

  4. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin: Sử dụng phần mềm quản lý ngân hàng câu hỏi, chấm điểm tự động và phân tích kết quả kiểm tra để nâng cao tính khách quan, tin cậy và hiệu quả của kiểm tra đánh giá. Thời gian triển khai trong 2-3 năm, do các cơ sở giáo dục phối hợp với các đơn vị công nghệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Sinh học THPT: Nghiên cứu cung cấp bộ công cụ và phương pháp đánh giá năng lực người học, giúp giáo viên thiết kế đề kiểm tra phù hợp, nâng cao hiệu quả dạy học và đánh giá.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và đổi mới kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về đánh giá năng lực trong môn Sinh học, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá.

  4. Sinh viên, học viên cao học ngành Sư phạm Sinh học: Tài liệu tham khảo hữu ích trong việc hiểu và áp dụng các lý thuyết, phương pháp xây dựng câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực trong giảng dạy và nghiên cứu khoa học giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực được xây dựng dựa trên cơ sở nào?
    Bộ câu hỏi được xây dựng dựa trên chuẩn kiến thức kỹ năng của chương trình Sinh học 12, áp dụng thang phân loại Bloom và mô hình cấu trúc năng lực gồm năng lực chuyên môn, phương pháp, xã hội và cá thể.

  2. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để kiểm định hiệu quả bộ câu hỏi?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp thực nghiệm sư phạm với lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại 4 trường THPT tỉnh Hòa Bình, phân tích số liệu bằng phần mềm SPSS để đánh giá sự khác biệt về điểm số và năng lực học sinh.

  3. Bộ câu hỏi có thể áp dụng cho các môn học khác không?
    Mô hình xây dựng bộ câu hỏi theo hướng đánh giá năng lực có thể điều chỉnh và áp dụng cho các môn học khác, tuy nhiên cần căn cứ vào đặc thù nội dung và năng lực chuyên biệt của từng môn.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể sử dụng bộ câu hỏi hiệu quả trong kiểm tra đánh giá?
    Giáo viên cần được tập huấn về cách xây dựng, lựa chọn câu hỏi phù hợp với mục tiêu năng lực, kết hợp đa dạng hình thức kiểm tra và sử dụng kết quả để điều chỉnh phương pháp dạy học.

  5. Nghiên cứu có đề xuất gì về việc đổi mới kiểm tra đánh giá trong giáo dục phổ thông?
    Nghiên cứu đề xuất đổi mới kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực người học, tăng cường sử dụng câu hỏi vận dụng, phân tích, sáng tạo, kết hợp đánh giá qua thực hành và ứng dụng công nghệ thông tin.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực người học Chương 1: Cơ chế di truyền và biến dị, Sinh học 12 THPT, dựa trên cơ sở lý luận vững chắc và thực tiễn dạy học.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy bộ công cụ giúp nâng cao điểm số và phát triển năng lực vận dụng, tư duy phản biện của học sinh.
  • Kết quả điều tra thực trạng kiểm tra đánh giá tại các trường THPT tỉnh Hòa Bình cho thấy cần thiết phải đổi mới phương pháp kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm xây dựng thư viện câu hỏi, tập huấn giáo viên, đổi mới phương pháp kiểm tra và ứng dụng công nghệ thông tin trong kiểm tra đánh giá.
  • Khuyến khích các cơ sở giáo dục, nhà quản lý và giáo viên áp dụng bộ câu hỏi, bài tập này để nâng cao chất lượng dạy học và kiểm tra đánh giá, góp phần thực hiện thành công đổi mới giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục cần triển khai tập huấn, áp dụng bộ câu hỏi, bài tập đánh giá năng lực trong năm học tới, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng bộ công cụ cho các chương trình khác.