Luận văn thạc sĩ: Biện pháp gây hứng thú trong dạy học hóa học tại trường phổ thông

• Tác giả: Phạm Ngọc Thủy
• Người hướng dẫn: TS. Vũ Anh Tuấn
• Trường học: Trường Đại Học Sư Phạm TP.Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học môn Hóa học
• Đề tài: Những Biện Pháp Gây Hứng Thú Trong Dạy Học Hóa Học Ở Trường Phổ Thông
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2008
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
• 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

I. Giới thiệu về hứng thú học tập trong dạy học hóa học

Hứng thú học tập là yếu tố quan trọng trong quá trình dạy học, đặc biệt là trong môn hóa học. Hứng thú học tập không chỉ giúp học sinh tiếp thu kiến thức một cách hiệu quả mà còn kích thích sự sáng tạo và khả năng tư duy độc lập. Theo nghiên cứu, việc tạo ra hứng thú học tập trong dạy học hóa học có thể được thực hiện thông qua nhiều biện pháp khác nhau, từ việc sử dụng thí nghiệm thực tế đến việc áp dụng các phương pháp giảng dạy sáng tạo. Giáo viên hóa học cần nhận thức rõ vai trò của mình trong việc khơi dậy hứng thú học tập cho học sinh, từ đó giúp các em yêu thích môn học và chủ động tìm hiểu thêm về kiến thức hóa học. Một trong những phương pháp hiệu quả là sử dụng thí nghiệm hóa học để kích thích tư duy và sự tò mò của học sinh. Việc này không chỉ giúp học sinh hiểu rõ hơn về các khái niệm hóa học mà còn tạo ra môi trường học tập tích cực và thú vị.

1.1. Tầm quan trọng của hứng thú trong dạy học hóa học

Hứng thú trong dạy học hóa học có vai trò quyết định đến hiệu quả học tập của học sinh. Khi học sinh cảm thấy hứng thú, họ sẽ chủ động tham gia vào quá trình học tập, từ đó nâng cao khả năng tiếp thu kiến thức. Hứng thú học tập không chỉ giúp học sinh ghi nhớ kiến thức mà còn phát triển kỹ năng tư duy phản biện và khả năng giải quyết vấn đề. Theo một nghiên cứu, học sinh có hứng thú học tập cao thường có kết quả học tập tốt hơn so với những học sinh thiếu hứng thú. Điều này cho thấy rằng việc tạo ra hứng thú học tập là một trong những nhiệm vụ quan trọng của giáo viên hóa học. Việc áp dụng các phương pháp giảng dạy sáng tạo, như sử dụng công nghệ trong giáo dục, có thể giúp giáo viên tạo ra những giờ học thú vị và hấp dẫn hơn cho học sinh.

II. Các biện pháp gây hứng thú trong dạy học hóa học

Để tăng cường hứng thú học tập trong dạy học hóa học, giáo viên có thể áp dụng nhiều biện pháp khác nhau. Một trong những biện pháp hiệu quả là sử dụng thí nghiệm hóa học trong giảng dạy. Thí nghiệm không chỉ giúp học sinh hiểu rõ hơn về các khái niệm hóa học mà còn tạo ra sự hứng thú và tò mò. Ngoài ra, việc sử dụng thơ về hóa học cũng là một cách sáng tạo để gây hứng thú cho học sinh. Thông qua các bài thơ, học sinh có thể tiếp cận kiến thức một cách nhẹ nhàng và thú vị hơn. Bên cạnh đó, việc giới thiệu những thông tin mới lạ về hóa học cũng có thể kích thích sự quan tâm của học sinh. Những thông tin này có thể liên quan đến các ứng dụng thực tiễn của hóa học trong đời sống hàng ngày, từ đó giúp học sinh nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng của môn học.

2.1. Sử dụng thí nghiệm hóa học

Thí nghiệm hóa học là một trong những phương pháp hiệu quả nhất để tạo ra hứng thú học tập cho học sinh. Việc thực hiện các thí nghiệm không chỉ giúp học sinh hiểu rõ hơn về các khái niệm hóa học mà còn kích thích sự tò mò và sáng tạo. Theo nghiên cứu, học sinh thường cảm thấy hứng thú hơn khi được tham gia vào các hoạt động thực hành. Thí nghiệm hóa học cũng giúp học sinh phát triển kỹ năng quan sát, phân tích và giải quyết vấn đề. Giáo viên có thể thiết kế các thí nghiệm đơn giản nhưng hấp dẫn để thu hút sự chú ý của học sinh. Việc này không chỉ giúp học sinh ghi nhớ kiến thức mà còn tạo ra môi trường học tập tích cực và thú vị.

2.2. Áp dụng thơ trong dạy học hóa học

Sử dụng thơ trong dạy học hóa học là một phương pháp sáng tạo giúp tăng cường hứng thú học tập cho học sinh. Thơ có thể giúp học sinh tiếp cận kiến thức một cách nhẹ nhàng và thú vị hơn. Việc kết hợp giữa nghệ thuật và khoa học không chỉ giúp học sinh cảm thấy thoải mái mà còn kích thích sự sáng tạo. Giáo viên có thể sử dụng các bài thơ liên quan đến các khái niệm hóa học để giúp học sinh ghi nhớ kiến thức một cách dễ dàng hơn. Ngoài ra, việc khuyến khích học sinh sáng tác thơ về hóa học cũng là một cách hiệu quả để phát triển khả năng tư duy và sáng tạo của các em.

III. Đánh giá hiệu quả của các biện pháp gây hứng thú

Đánh giá hiệu quả của các biện pháp gây hứng thú trong dạy học hóa học là một phần quan trọng trong quá trình nghiên cứu. Việc thực hiện các biện pháp như thí nghiệm hóa học, sử dụng thơ và giới thiệu thông tin mới lạ cần được theo dõi và đánh giá để xác định tính khả thi và hiệu quả của chúng. Các phương pháp đánh giá có thể bao gồm khảo sát ý kiến học sinh, phân tích kết quả học tập và quan sát hành vi học tập của học sinh trong lớp. Kết quả đánh giá sẽ giúp giáo viên điều chỉnh phương pháp giảng dạy để nâng cao hứng thú học tập cho học sinh. Việc này không chỉ giúp cải thiện chất lượng dạy học mà còn tạo ra môi trường học tập tích cực và hiệu quả hơn.

3.1. Khảo sát ý kiến học sinh

Khảo sát ý kiến học sinh là một trong những phương pháp hiệu quả để đánh giá hứng thú học tập trong dạy học hóa học. Giáo viên có thể phát phiếu thăm dò ý kiến để thu thập thông tin về mức độ hứng thú của học sinh đối với các biện pháp giảng dạy. Kết quả khảo sát sẽ giúp giáo viên hiểu rõ hơn về nhu cầu và mong muốn của học sinh, từ đó điều chỉnh phương pháp giảng dạy cho phù hợp. Việc này không chỉ giúp nâng cao hứng thú học tập mà còn cải thiện chất lượng dạy học.

3.2. Phân tích kết quả học tập

Phân tích kết quả học tập là một phương pháp quan trọng để đánh giá hiệu quả của các biện pháp gây hứng thú trong dạy học hóa học. Giáo viên có thể so sánh kết quả học tập của học sinh trước và sau khi áp dụng các biện pháp giảng dạy mới. Kết quả này sẽ cho thấy rõ sự thay đổi trong hứng thú học tập và khả năng tiếp thu kiến thức của học sinh. Nếu kết quả học tập được cải thiện, điều này chứng tỏ rằng các biện pháp gây hứng thú đã phát huy hiệu quả. Ngược lại, nếu kết quả không có sự thay đổi đáng kể, giáo viên cần xem xét lại các phương pháp giảng dạy của mình.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI – kỷ nguyên của khoa học, kỹ thuật và công nghệ, giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao phục vụ sự phát triển xã hội. Môn Hóa học, với vai trò là ngành khoa học thực nghiệm quan trọng, không chỉ cung cấp kiến thức cơ bản mà còn góp phần thúc đẩy các ngành khoa học công nghệ khác. Tuy nhiên, việc truyền đạt kiến thức Hóa học trong trường phổ thông còn gặp nhiều thách thức do kho tàng kiến thức rộng lớn và tính trừu tượng của môn học. Theo khảo sát với 254 học sinh tại 4 trường trung học phổ thông ở TP. Hồ Chí Minh, chỉ có khoảng 52,27% học sinh thể hiện sự yêu thích môn Hóa học, trong khi đó, tỷ lệ học sinh ghét môn này chỉ chiếm 4,94%. Mặc dù vậy, mức độ hứng thú tự tìm hiểu, trao đổi kiến thức và tham gia các hoạt động ngoại khóa liên quan đến Hóa học còn khá thấp, đặc biệt ở học sinh nữ.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng và thử nghiệm các biện pháp gây hứng thú nhằm nâng cao hiệu quả dạy học môn Hóa học ở trường phổ thông, tập trung vào ba biện pháp chính: thí nghiệm hóa học kích thích tư duy, sử dụng thơ về hóa học và giới thiệu các thông tin mới lạ về hóa học. Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong các trường phổ thông tại TP. Hồ Chí Minh, với thời gian thực nghiệm sư phạm trong chương trình lớp 10. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học, góp phần phát triển năng lực tư duy sáng tạo và thái độ tích cực của học sinh đối với môn Hóa học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về hứng thú học tập và quá trình dạy học tích cực. Trước hết, khái niệm hứng thú được xem là thái độ tích cực của cá nhân đối với đối tượng học tập, bao gồm các yếu tố nhận thức, xúc cảm và hành vi tích cực. Theo quan điểm duy vật biện chứng, hứng thú không phải là thuộc tính bẩm sinh mà là kết quả của sự hình thành và phát triển nhân cách, chịu ảnh hưởng bởi môi trường xã hội và phương pháp giảng dạy. Hứng thú được xem là động cơ thúc đẩy hoạt động học tập, giúp duy trì sự chú ý và tăng hiệu quả tiếp thu kiến thức.

Mô hình dạy học tích cực được áp dụng nhằm phát huy vai trò chủ thể của học sinh trong quá trình học tập, khuyến khích tư duy sáng tạo và tự khám phá. Các biện pháp gây hứng thú được phân loại thành: sử dụng phương tiện dạy học (thí nghiệm, đa phương tiện), khai thác thủ pháp tâm lý (thơ, chuyện vui, lời dẫn bài hấp dẫn) và khai thác nguồn kiến thức mới lạ (thông tin khoa học, lịch sử hóa học, liên hệ thực tế). Các khái niệm chính bao gồm: hứng thú nhận thức, động cơ học tập, phương pháp dạy học tích cực, và vai trò của giáo viên trong quá trình dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa lý luận và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm: tài liệu sách báo, công trình nghiên cứu liên quan đến hứng thú học tập và dạy học Hóa học; phiếu thăm dò ý kiến 254 học sinh tại 4 trường THPT ở TP. Hồ Chí Minh; kết quả thực nghiệm sư phạm trên lớp 10 với các biện pháp gây hứng thú được thiết kế.

Phương pháp phân tích thống kê toán học được sử dụng để xử lý số liệu thu thập từ phiếu khảo sát và kết quả kiểm tra học sinh. Cỡ mẫu 254 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm học sinh phổ thông. Ngoài ra, ý kiến chuyên gia từ giảng viên khoa Hóa và khoa Tâm lý – Giáo dục cũng được thu thập để hoàn thiện biện pháp nghiên cứu. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2007-2008, bao gồm giai đoạn khảo sát, thiết kế biện pháp, thực nghiệm và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mức độ yêu thích môn Hóa học: Khoảng 52,27% học sinh thể hiện sự yêu thích môn Hóa học, trong đó học sinh nam có tỷ lệ yêu thích cao hơn (58,48%) so với học sinh nữ (46,4%). Tỷ lệ học sinh ghét môn này chỉ chiếm 4,94%, cho thấy tiềm năng phát triển hứng thú học tập trong môn học này.

2. Mức độ hứng thú tự học và trao đổi kiến thức: Điểm trung bình về việc học sinh tự tìm hiểu, giải thích các vấn đề Hóa học chỉ đạt khoảng 2,56/5, và việc đọc tài liệu liên quan khi rảnh rỗi chỉ đạt 2,38/5. Điều này cho thấy học sinh chưa chủ động trong việc mở rộng kiến thức ngoài giờ học.

3. Nguyên nhân gây hứng thú học tập: Các yếu tố chính kích thích hứng thú học tập gồm: kiến thức liên quan đến thực tế cuộc sống (3,94 điểm), thí nghiệm hấp dẫn, bất ngờ (3,86 điểm), giáo viên giảng dễ hiểu (3,62 điểm) và nội dung bài học phong phú, hấp dẫn (3,51 điểm). Các yếu tố như thi đại học hay điểm số ít ảnh hưởng đến hứng thú.

4. Hiệu quả của các biện pháp gây hứng thú: Thí nghiệm hóa học kích thích tư duy giúp học sinh tăng khả năng quan sát và phân tích, đồng thời tạo sự hứng thú thông qua hoạt động thực hành. Sử dụng thơ về hóa học và các câu chuyện vui tạo không khí học tập nhẹ nhàng, sinh động, giúp học sinh dễ tiếp thu kiến thức. Giới thiệu thông tin mới lạ về hóa học kích thích sự tò mò và ham hiểu biết, thúc đẩy học sinh tự tìm tòi thêm kiến thức.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy, mặc dù học sinh có sự yêu thích nhất định với môn Hóa học, nhưng mức độ chủ động trong học tập và tự tìm hiểu còn hạn chế, đặc biệt là ở học sinh nữ. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về sự khác biệt giới tính trong lĩnh vực khoa học tự nhiên. Việc gây hứng thú học tập thông qua thí nghiệm và các phương pháp đa dạng đã được chứng minh là hiệu quả trong việc nâng cao sự tập trung và phát triển năng lực tư duy sáng tạo.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc sử dụng thí nghiệm hóa học như một công cụ kích thích tư duy là phương pháp được đánh giá cao, giúp học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn phát triển kỹ năng thực hành và giải quyết vấn đề. Việc kết hợp thủ pháp tâm lý như thơ, chuyện vui và thông tin mới lạ tạo nên môi trường học tập tích cực, giảm bớt áp lực và tăng sự hứng thú cho học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ yêu thích môn Hóa học theo giới tính, biểu đồ đường mô tả mức độ hứng thú tự học và trao đổi kiến thức, cũng như bảng tổng hợp điểm trung bình các nguyên nhân gây hứng thú. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét các phát hiện và hỗ trợ việc phân tích sâu hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường sử dụng thí nghiệm hóa học kích thích tư duy: Giáo viên cần thiết kế và áp dụng các thí nghiệm thực hành phù hợp với nội dung bài học nhằm kích thích sự tò mò và phát triển năng lực tư duy của học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong các tiết học thường xuyên; Chủ thể thực hiện: giáo viên bộ môn.

2. Khai thác thủ pháp tâm lý trong giảng dạy: Sử dụng thơ, câu chuyện vui, lời dẫn bài hấp dẫn để tạo không khí học tập sinh động, giảm căng thẳng và tăng sự hứng thú cho học sinh. Thời gian thực hiện: trong mỗi tiết học và các hoạt động ngoại khóa; Chủ thể thực hiện: giáo viên và cán bộ tổ chuyên môn.

3. Giới thiệu thông tin mới lạ và liên hệ thực tế: Cập nhật các kiến thức mới, giai thoại lịch sử và ứng dụng thực tế của Hóa học để học sinh cảm nhận được ý nghĩa và tính ứng dụng của môn học. Thời gian thực hiện: xuyên suốt năm học; Chủ thể thực hiện: giáo viên, nhà trường.

4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa và câu lạc bộ Hóa học: Tăng cường các hoạt động thi đố vui, trò chơi, thí nghiệm vui nhằm tạo sân chơi học tập hấp dẫn, nâng cao sự chủ động và tinh thần hợp tác của học sinh. Thời gian thực hiện: định kỳ hàng tháng/quý; Chủ thể thực hiện: nhà trường phối hợp giáo viên bộ môn.

5. Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa bồi dưỡng về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin và thủ pháp tâm lý để giáo viên có thể vận dụng linh hoạt, hiệu quả trong giảng dạy. Thời gian thực hiện: hàng năm; Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường phổ thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên bộ môn Hóa học: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp thiết thực giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy, tạo hứng thú học tập cho học sinh, từ đó cải thiện chất lượng môn học.

2. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Hóa học: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá trong quá trình học tập và thực tập, giúp sinh viên hiểu rõ hơn về vai trò của hứng thú trong dạy học và cách vận dụng các biện pháp gây hứng thú.

3. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Giúp xây dựng các chương trình đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và tổ chức các hoạt động ngoại khóa phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Hóa học.

4. Nghiên cứu sinh và học giả trong lĩnh vực giáo dục học: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực nghiệm để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về phương pháp dạy học tích cực và tâm lý học giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao gây hứng thú trong dạy học Hóa học lại quan trọng?
   Hứng thú là động lực thúc đẩy học sinh tích cực tham gia học tập, giúp duy trì sự chú ý và phát triển năng lực tư duy sáng tạo. Ví dụ, thí nghiệm hóa học kích thích tư duy giúp học sinh hiểu sâu hơn và nhớ lâu hơn kiến thức.

2. Những biện pháp nào hiệu quả nhất để gây hứng thú học tập môn Hóa học?
   Các biện pháp như sử dụng thí nghiệm thực hành, khai thác thơ và câu chuyện vui, giới thiệu thông tin mới lạ về hóa học đã được chứng minh hiệu quả trong việc tăng cường sự hứng thú và chủ động học tập của học sinh.

3. Làm thế nào để giáo viên lựa chọn biện pháp gây hứng thú phù hợp?
   Giáo viên cần hiểu rõ đặc điểm tâm lý, trình độ và sở thích của học sinh, đồng thời kết hợp linh hoạt nhiều biện pháp để phù hợp với nội dung bài học và điều kiện thực tế lớp học.

4. Có nên tổ chức các hoạt động ngoại khóa để tăng hứng thú học tập không?
   Có, các hoạt động như thi đố vui, trò chơi hóa học giúp học sinh vận dụng kiến thức, phát triển kỹ năng và tạo môi trường học tập tích cực, từ đó nâng cao hứng thú và hiệu quả học tập.

5. Vai trò của công nghệ thông tin trong việc gây hứng thú học tập môn Hóa học là gì?
   Công nghệ thông tin giúp trình chiếu đa phương tiện, mô phỏng thí nghiệm và cung cấp tài liệu học tập phong phú, sinh động, góp phần làm cho tiết học hấp dẫn và tăng khả năng tiếp thu của học sinh.

Kết luận

• Hứng thú học tập là yếu tố then chốt quyết định hiệu quả dạy học môn Hóa học ở trường phổ thông.
• Ba biện pháp trọng tâm gồm thí nghiệm hóa học kích thích tư duy, sử dụng thơ về hóa học và giới thiệu thông tin mới lạ đã được thử nghiệm và chứng minh hiệu quả.
• Việc kết hợp linh hoạt các biện pháp gây hứng thú giúp nâng cao sự chủ động, sáng tạo và thái độ tích cực của học sinh đối với môn học.
• Giáo viên đóng vai trò trung tâm trong việc thiết kế, tổ chức và đánh giá các hoạt động gây hứng thú, cần được đào tạo và bồi dưỡng thường xuyên.
• Đề xuất triển khai các hoạt động ngoại khóa, ứng dụng công nghệ thông tin và nâng cao năng lực giáo viên nhằm phát huy tối đa hiệu quả các biện pháp gây hứng thú trong dạy học Hóa học.

Hành động tiếp theo: Các trường phổ thông và giáo viên bộ môn Hóa học nên áp dụng và điều chỉnh các biện pháp gây hứng thú phù hợp với điều kiện thực tế, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để tổ chức các khóa đào tạo nâng cao năng lực giảng dạy tích cực.