Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, việc phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học (NL TD&LLTH) cho học sinh (HS) tiểu học được xem là một trong những mục tiêu trọng tâm. Theo ước tính, tại thành phố Hải Phòng, nhiều trường tiểu học đang gặp khó khăn trong việc hỗ trợ HS lớp 3 giải toán có lời văn theo hướng phát triển NL TD&LLTH. Môn Toán lớp 3 với nội dung giải toán có lời văn không chỉ giúp HS rèn luyện kỹ năng tính toán mà còn phát triển tư duy logic, khả năng phân tích và lập luận, góp phần hình thành phẩm chất và năng lực cần thiết cho học tập và cuộc sống.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất một số biện pháp hỗ trợ HS lớp 3 giải toán có lời văn theo hướng phát triển NL TD&LLTH, qua đó nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển toàn diện năng lực cho HS. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2022-2023 tại các trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng, với đối tượng khảo sát gồm 60 cán bộ quản lý, giáo viên (CBGV) và 200 HS lớp 3. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, đặc biệt trong phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho HS.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực được hiểu là thuộc tính cá nhân hình thành và phát triển qua quá trình học tập, rèn luyện, cho phép thực hiện thành công nhiệm vụ trong bối cảnh nhất định. NL TD&LLTH là khả năng tổng hợp các thao tác tư duy toán học như phân tích, tổng hợp, trừu tượng hóa, khái quát hóa, tưởng tượng, suy luận và lập luận logic để giải quyết các vấn đề toán học phức hợp.

Khung lý thuyết nghiên cứu dựa trên các mô hình phát triển năng lực trong giáo dục, đặc biệt là mô hình phát triển NL TD&LLTH trong chương trình giáo dục phổ thông 2018. Các khái niệm chính bao gồm: năng lực tư duy toán học, năng lực lập luận toán học, bài toán có lời văn, và phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Ngoài ra, nghiên cứu còn vận dụng các phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, tổ chức trò chơi và thực hành luyện tập nhằm phát triển NL TD&LLTH cho HS.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra - khảo sát với cỡ mẫu gồm 60 CBGV và 200 HS lớp 3 tại 5 trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng. Phiếu khảo sát được thiết kế nhằm thu thập dữ liệu về thực trạng nhận thức, khó khăn và phương pháp hỗ trợ HS giải toán có lời văn theo hướng phát triển NL TD&LLTH. Dữ liệu được xử lý bằng phương pháp thống kê toán học để so sánh, đối chiếu và rút ra kết luận.

Phương pháp phân tích - tổng hợp được sử dụng để hệ thống hóa các tài liệu lý luận và thực tiễn liên quan. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường Tiểu học Hải Thành nhằm kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, đảm bảo tính khách quan và thực tiễn của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của CBGV về sự cần thiết dạy học giải toán có lời văn theo hướng phát triển NL TD&LLTH: 100% CBGV khảo sát khẳng định mức độ cần thiết và rất cần thiết của việc dạy học này, cho thấy sự đồng thuận cao về tầm quan trọng của phát triển NL TD&LLTH trong dạy học toán lớp 3.

  2. Khó khăn của CBGV trong quá trình dạy học: 38,33% CBGV gặp khó khăn trong việc hướng dẫn HS tìm hiểu bài toán, 23,33% gặp khó khăn khi gợi ý HS tìm cách giải, 16,67% khó khăn trong việc gợi mở HS diễn đạt lại bài toán bằng ngôn ngữ của mình. Điều này phản ánh sự thiếu hụt kỹ năng và phương pháp hỗ trợ HS phát triển tư duy và lập luận.

  3. Khó khăn của HS khi giải toán có lời văn: 30% HS gặp khó khăn trong việc tìm cách giải bài toán, 22,5% không hiểu đề bài, 21% khó khăn trong trình bày lời giải, 19,5% gặp khó khăn khi viết câu lời giải và 7% khó khăn trong thực hiện phép tính. Kết quả này cho thấy HS còn hạn chế trong kỹ năng đọc hiểu, phân tích và diễn đạt toán học.

  4. Phương pháp dạy học được sử dụng: 48,33% GV cho HS trình bày theo các bài mẫu có sẵn, 33,33% sử dụng thảo luận nhóm, trong khi đó chỉ 8,33% áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề và 10% tổ chức trò chơi. Các phương pháp tích cực còn ít được vận dụng, hạn chế khả năng phát triển NL TD&LLTH cho HS.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự đồng thuận cao về tầm quan trọng của việc phát triển NL TD&LLTH trong dạy học giải toán có lời văn cho HS lớp 3. Tuy nhiên, khó khăn lớn nhất là ở khâu hướng dẫn HS phân tích và hiểu bài toán, cũng như hỗ trợ HS diễn đạt lại bài toán bằng ngôn ngữ của mình. Nguyên nhân chủ yếu do GV chưa được bồi dưỡng đầy đủ về kiến thức và kỹ năng thiết kế hoạt động phát triển NL TD&LLTH, đồng thời thiếu tài liệu tham khảo và bộ tiêu chí chuẩn để tham chiếu.

So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, việc phát triển NL TD&LLTH là xu hướng chung trong giáo dục toán học hiện đại, nhưng việc tích hợp các phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm và trò chơi vẫn còn hạn chế ở nhiều trường tiểu học. Việc HS gặp khó khăn trong đọc hiểu và trình bày lời giải phản ánh nhu cầu cần thiết phải đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường rèn luyện kỹ năng ngôn ngữ toán học và tư duy logic.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ khó khăn của GV và HS, cũng như biểu đồ tròn phân bố các phương pháp dạy học được sử dụng. Bảng so sánh điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm sư phạm cũng minh chứng hiệu quả của các biện pháp hỗ trợ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu về phát triển NL TD&LLTH và kỹ năng thiết kế hoạt động dạy học tích cực cho GV tiểu học. Mục tiêu nâng cao nhận thức và kỹ năng trong vòng 6 tháng, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực đa dạng: Khuyến khích GV sử dụng phương pháp giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, tổ chức trò chơi và thực hành luyện tập trong dạy học giải toán có lời văn. Mục tiêu tăng tỷ lệ sử dụng các phương pháp này lên ít nhất 50% trong năm học tiếp theo, do GV và Ban giám hiệu các trường chủ trì.

  3. Phát triển tài liệu hướng dẫn và bộ tiêu chí đánh giá: Xây dựng tài liệu tham khảo cụ thể về phát triển NL TD&LLTH trong giải toán có lời văn, đồng thời thiết kế bộ tiêu chí chuẩn để GV tham chiếu và đánh giá HS. Thời gian hoàn thành trong 9 tháng, do các chuyên gia giáo dục và nhà xuất bản phối hợp thực hiện.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội: Tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên đề, hội thảo nhằm nâng cao nhận thức của phụ huynh về vai trò phát triển NL TD&LLTH cho HS, đồng thời tạo môi trường học tập tích cực tại nhà. Mục tiêu thực hiện liên tục trong năm học, do nhà trường và các tổ chức xã hội phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp cụ thể và thực tiễn để hỗ trợ phát triển NL TD&LLTH cho HS lớp 3, giúp GV đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tài liệu giúp hiểu rõ thực trạng và nhu cầu bồi dưỡng chuyên môn cho GV, từ đó xây dựng kế hoạch đào tạo, hỗ trợ phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực nghiệm về phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học, góp phần mở rộng nghiên cứu trong lĩnh vực giáo dục toán học tiểu học.

  4. Phụ huynh học sinh: Giúp phụ huynh hiểu rõ vai trò của phát triển năng lực tư duy và lập luận trong học toán, từ đó phối hợp cùng nhà trường hỗ trợ con em học tập hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học lại quan trọng đối với HS lớp 3?
    Phát triển NL TD&LLTH giúp HS không chỉ biết làm toán mà còn hiểu bản chất, biết phân tích, suy luận và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Điều này góp phần hình thành tư duy logic và kỹ năng giải quyết vấn đề, rất cần thiết cho học tập và cuộc sống.

  2. Những khó khăn phổ biến của GV khi dạy giải toán có lời văn theo hướng phát triển NL TD&LLTH là gì?
    GV thường gặp khó khăn trong việc hướng dẫn HS phân tích đề bài, gợi ý cách giải và khuyến khích HS diễn đạt lại bài toán bằng ngôn ngữ của mình. Nguyên nhân do thiếu kỹ năng thiết kế hoạt động phát triển năng lực và tài liệu hỗ trợ.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả nhất để phát triển NL TD&LLTH cho HS lớp 3?
    Phương pháp giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm và tổ chức trò chơi được đánh giá cao vì kích thích sự chủ động, sáng tạo và tư duy logic của HS, giúp các em tự mình phát hiện và giải quyết vấn đề.

  4. Làm thế nào để HS cải thiện kỹ năng trình bày lời giải toán có lời văn?
    GV cần hướng dẫn HS luyện tập diễn đạt lại bài toán bằng ngôn ngữ của mình, tổ chức các hoạt động thảo luận, trình bày và phản biện trong lớp, đồng thời khuyến khích HS viết câu lời giải rõ ràng, logic.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng ở những địa phương khác ngoài Hải Phòng không?
    Các biện pháp và kết quả nghiên cứu có tính ứng dụng cao và có thể điều chỉnh phù hợp với đặc điểm từng địa phương, đặc biệt những nơi có điều kiện tương tự về cơ sở vật chất và trình độ GV tiểu học.

Kết luận

  • Nghiên cứu khẳng định sự cần thiết và tầm quan trọng của việc phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho HS lớp 3 qua giải toán có lời văn.
  • Thực trạng cho thấy GV và HS đều gặp nhiều khó khăn trong quá trình dạy và học, đặc biệt ở kỹ năng phân tích đề bài và trình bày lời giải.
  • Các phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm và trò chơi còn ít được áp dụng, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực cho HS.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực chuyên môn GV, đổi mới phương pháp dạy học và phát triển tài liệu hỗ trợ.
  • Tiếp tục thực nghiệm và mở rộng nghiên cứu trong các năm học tiếp theo để hoàn thiện và nhân rộng mô hình phát triển NL TD&LLTH cho HS tiểu học.

Hành động tiếp theo là triển khai các khóa bồi dưỡng chuyên môn cho GV và áp dụng các biện pháp đề xuất trong thực tiễn giảng dạy. Mời các nhà quản lý giáo dục, GV và nhà nghiên cứu cùng tham khảo và áp dụng để nâng cao chất lượng giáo dục toán học tiểu học.