Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục theo Chương trình Giáo dục phổ thông (CTGDPT) 2018, việc phát triển năng lực và kỹ năng thực hành cho học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết. Tại các trường trung học phổ thông (THPT) chuyên của tỉnh Quảng Nam, học sinh lớp 10 không chỉ phải tiếp thu kiến thức lý thuyết mà còn cần rèn luyện kỹ năng thực hành để vận dụng hiệu quả vào thực tiễn. Theo khảo sát, khoảng 130 học sinh và 12 giáo viên tham gia nghiên cứu cho thấy bài tập thực hành trong môn Địa lí 10 hiện còn sơ sài, chưa đa dạng và chưa phân hóa phù hợp với năng lực học sinh chuyên. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng hệ thống bài tập thực hành phù hợp với đặc thù học sinh trường chuyên, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực vận dụng kiến thức địa lí vào thực tế. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2023-2024 tại các trường THPT chuyên Nguyễn Bỉnh Khiêm và Lê Thánh Tông, tỉnh Quảng Nam. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời hỗ trợ giáo viên xây dựng bài tập thực hành đa dạng, phân hóa và gắn liền với thực tiễn địa phương, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục mũi nhọn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết phát triển năng lực học sinh: Nhấn mạnh việc hình thành phẩm chất và năng lực chung như tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề, sáng tạo, cùng năng lực đặc thù của môn Địa lí như nhận thức khoa học địa lí, vận dụng kiến thức và kỹ năng thực hành.
  • Mô hình dạy học tích cực: Tập trung vào việc học sinh làm trung tâm, phát huy tính chủ động, sáng tạo thông qua các hoạt động thực hành, vận dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề thực tiễn.
  • Khái niệm bài tập thực hành địa lí: Là các bài tập giúp học sinh vận dụng kiến thức địa lí đã học vào thực tế, bao gồm các dạng bài tập tính toán, phân tích bảng số liệu, vẽ và phân tích biểu đồ, đọc bản đồ, viết báo cáo và phân tích mối liên hệ các hiện tượng địa lí.

Các khái niệm chính bao gồm: bài tập thực hành, năng lực địa lí, phân hóa học sinh, CTGDPT 2018, dạy học tích cực.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát 12 giáo viên và 130 học sinh lớp 10 tại hai trường THPT chuyên của tỉnh Quảng Nam; tài liệu tham khảo từ các văn bản pháp luật như Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT, Luật Giáo dục 38/2005/QH11; các nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước.
  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phân tích định tính và định lượng. Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý số liệu khảo sát và kết quả thực nghiệm sư phạm. Phân tích thống kê mô tả, kiểm định T-test để so sánh năng lực học sinh giữa nhóm thực nghiệm và đối chứng.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2023-2024, trong đó giai đoạn khảo sát và xây dựng bài tập thực hành diễn ra trong học kỳ I, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả trong học kỳ II.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng bài tập thực hành: 100% giáo viên đồng tình rằng bài tập thực hành hiện tại chưa đa dạng, chưa phân loại rõ ràng và chưa phân hóa phù hợp với năng lực học sinh chuyên (điểm trung bình đồng thuận 3.0/3.0). Mức độ thường xuyên sử dụng bài tập thực hành trong dạy học chỉ đạt khoảng 1.7/3.0, cho thấy việc áp dụng còn hạn chế.

  2. Ý kiến học sinh về bài tập thực hành: Học sinh đánh giá bài học hiện nay chú trọng quá nhiều vào lý thuyết (2.9/3.0), bài tập thực hành còn sơ sài và chưa phân hóa sâu (2.8-2.9/3.0). Học sinh mong muốn bài tập thực hành giúp phát triển năng lực, kích thích hứng thú học tập và giảm áp lực kiểm tra.

  3. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng hệ thống bài tập thực hành được xây dựng theo quy trình khoa học, kết quả kiểm tra năng lực thực hành địa lí của học sinh lớp 10 tăng trung bình 15-20% so với nhóm đối chứng. Phân tích T-test cho thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê (p < 0.05).

  4. Phản hồi giáo viên và học sinh sau thực nghiệm: 90% giáo viên và 85% học sinh đánh giá bài tập thực hành mới giúp nâng cao khả năng vận dụng kiến thức, phát triển kỹ năng phân tích, tổng hợp và giải quyết vấn đề thực tiễn. Học sinh thể hiện sự hứng thú và chủ động hơn trong các tiết học.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc xây dựng bài tập thực hành theo hướng phát triển năng lực, phân hóa phù hợp với đặc điểm học sinh trường chuyên là cần thiết và hiệu quả. Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế trước đây là do hệ thống bài tập chưa đa dạng, chưa gắn với thực tiễn địa phương và chưa phân hóa theo năng lực học sinh. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục hiện đại, nhấn mạnh vai trò của thực hành trong phát triển năng lực học sinh.

Việc áp dụng bài tập thực hành đa dạng, có tính hệ thống và phân hóa giúp học sinh không chỉ nắm vững kiến thức mà còn phát triển kỹ năng tư duy phản biện, sáng tạo và làm việc nhóm. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số trước và sau thực nghiệm, bảng phân phối tần suất mức độ đồng thuận của giáo viên và học sinh về các khía cạnh bài tập thực hành.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống bài tập thực hành đa dạng, phân hóa theo năng lực học sinh: Giáo viên cần thiết kế bài tập phù hợp với từng nhóm học sinh, từ cơ bản đến nâng cao, đảm bảo phát triển toàn diện năng lực địa lí. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học 2024-2025. Chủ thể thực hiện: giáo viên bộ môn Địa lí các trường THPT chuyên.

  2. Tăng cường liên kết bài tập thực hành với thực tiễn địa phương: Bài tập nên gắn với các vấn đề địa lí đặc thù của tỉnh Quảng Nam như tài nguyên thiên nhiên, phát triển kinh tế - xã hội, biến đổi khí hậu. Thời gian: triển khai trong kế hoạch dạy học hàng năm. Chủ thể: tổ chuyên môn và giáo viên.

  3. Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực xây dựng và sử dụng bài tập thực hành cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo chia sẻ kinh nghiệm, cập nhật phương pháp dạy học tích cực. Thời gian: định kỳ hàng năm. Chủ thể: Sở GD&ĐT, nhà trường.

  4. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, thiết bị phục vụ dạy học thực hành: Trang bị phòng học bộ môn, thiết bị công nghệ thông tin, tài liệu tham khảo để hỗ trợ hoạt động thực hành. Thời gian: kế hoạch đầu tư giai đoạn 2024-2026. Chủ thể: nhà trường, địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Địa lí tại các trường THPT chuyên: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để xây dựng bài tập thực hành phù hợp, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục và tổ chức đào tạo giáo viên: Tài liệu giúp hoạch định chính sách, tổ chức bồi dưỡng nâng cao năng lực cho giáo viên trong đổi mới phương pháp dạy học.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Địa lí và nghiên cứu giáo dục: Cung cấp mô hình nghiên cứu thực nghiệm, phương pháp xây dựng bài tập thực hành theo định hướng phát triển năng lực.

  4. Các trường THPT không chuyên có nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học Địa lí: Tham khảo để áp dụng điều chỉnh phù hợp với đặc điểm học sinh và điều kiện thực tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao bài tập thực hành lại quan trọng trong dạy học Địa lí 10?
    Bài tập thực hành giúp học sinh vận dụng kiến thức lý thuyết vào thực tế, phát triển kỹ năng phân tích, tổng hợp và giải quyết vấn đề, từ đó nâng cao năng lực địa lí toàn diện.

  2. Làm thế nào để xây dựng bài tập thực hành phù hợp với học sinh trường chuyên?
    Cần phân tích đặc điểm năng lực học sinh, xây dựng bài tập đa dạng, phân hóa theo mức độ khó, gắn với thực tiễn địa phương và yêu cầu của CTGDPT 2018.

  3. Các dạng bài tập thực hành phổ biến trong môn Địa lí 10 là gì?
    Bao gồm bài tập tính toán, xử lý và phân tích bảng số liệu, vẽ và phân tích biểu đồ, đọc bản đồ, viết báo cáo và phân tích mối liên hệ các hiện tượng địa lí.

  4. Khó khăn thường gặp khi áp dụng bài tập thực hành trong trường chuyên là gì?
    Áp lực học tập và thi cử, thời lượng tiết học hạn chế, thiếu phòng học bộ môn và thiết bị thực hành, giáo viên chưa quen với phương pháp mới.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của bài tập thực hành?
    Thông qua kết quả kiểm tra năng lực thực hành, khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh, quan sát thái độ và sự chủ động trong học tập, so sánh điểm số giữa nhóm thực nghiệm và đối chứng.

Kết luận

  • Đề tài đã xây dựng thành công hệ thống bài tập thực hành đa dạng, phân hóa phù hợp với học sinh lớp 10 trường THPT chuyên tỉnh Quảng Nam theo CTGDPT 2018.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy bài tập thực hành mới nâng cao rõ rệt năng lực vận dụng kiến thức và kỹ năng thực hành địa lí của học sinh.
  • Giáo viên và học sinh đánh giá cao tính khả thi và hiệu quả của bài tập thực hành trong đổi mới phương pháp dạy học.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao chất lượng xây dựng và sử dụng bài tập thực hành, đồng thời khuyến nghị tăng cường đào tạo và đầu tư cơ sở vật chất.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng áp dụng bài tập thực hành cho các khối lớp khác và các môn học liên quan, đồng thời phát triển tài liệu hỗ trợ giảng dạy theo hướng tích cực hóa hoạt động học sinh.

Hãy áp dụng ngay các giải pháp được đề xuất để nâng cao chất lượng dạy học Địa lí tại trường chuyên, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh trong thời đại đổi mới giáo dục!