Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2021 đến 2023, Tòa án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh (TAND TP.HCM) đã thụ lý và giải quyết một lượng lớn vụ án hành chính (VAHC), với tổng số vụ án sơ thẩm lên đến hơn 3.400 vụ. Tuy nhiên, tỷ lệ giải quyết VAHC hàng năm chỉ đạt khoảng 30-40%, thấp hơn nhiều so với chỉ tiêu trên 60% do Quốc hội và TAND Tối cao đặt ra. Vụ án hành chính bao phủ nhiều lĩnh vực quản lý nhà nước như đất đai, xử phạt vi phạm hành chính, thuế, hải quan, với tính chất ngày càng phức tạp và đa dạng. Thực trạng này đặt ra nhiều thách thức cho công tác xét xử sơ thẩm VAHC tại TAND TP.HCM, đặc biệt trong bối cảnh áp lực gia tăng về số lượng vụ án và yêu cầu nâng cao chất lượng giải quyết.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung làm rõ cơ sở lý luận về thẩm quyền và quy trình xét xử sơ thẩm VAHC tại TAND TP.HCM, đánh giá thực trạng công tác xét xử trong 3 năm gần đây, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả xét xử. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các vụ án hành chính sơ thẩm tại TAND TP.HCM từ năm 2021 đến 2023, nhằm phản ánh sát thực tế và đề xuất các biện pháp phù hợp với điều kiện địa phương. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần cải cách tư pháp, nâng cao tính minh bạch, công bằng và hiệu quả trong giải quyết tranh chấp hành chính, từ đó củng cố niềm tin của người dân vào hệ thống tư pháp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: Thứ nhất là lý thuyết về quyền lực nhà nước và nguyên tắc phân quyền trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, nhấn mạnh vai trò kiểm soát quyền lực hành chính thông qua hoạt động xét xử VAHC. Thứ hai là mô hình tố tụng hành chính, bao gồm các khái niệm về thẩm quyền xét xử, điều kiện thụ lý vụ án, quy trình tố tụng hành chính và các nguyên tắc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức trong quá trình giải quyết VAHC.

Các khái niệm trọng tâm gồm:

  • Vụ án hành chính (VAHC): Tranh chấp phát sinh từ quyết định hành chính (QĐHC) hoặc hành vi hành chính (HVHC) của cơ quan nhà nước.
  • Thẩm quyền xét xử sơ thẩm: Quyền hạn của TAND cấp tỉnh trong việc thụ lý và giải quyết VAHC theo quy định pháp luật.
  • Quy trình xét xử sơ thẩm: Bao gồm các bước thụ lý, chuẩn bị xét xử, xét xử và tuyên án.
  • Thủ tục đối thoại: Thủ tục bắt buộc nhằm tạo điều kiện cho các bên trao đổi, giải quyết tranh chấp trước khi đưa vụ án ra xét xử.
  • Hiệu quả xét xử: Đánh giá dựa trên tỷ lệ giải quyết vụ án, tỷ lệ án bị hủy, sửa do lỗi chủ quan và mức độ tuân thủ pháp luật của các bên.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp để hệ thống hóa các quy định pháp luật và lý luận về xét xử VAHC. Phương pháp quan sát thực tiễn được áp dụng để thu thập dữ liệu từ hoạt động xét xử tại TAND TP.HCM trong giai đoạn 2021-2023. Phương pháp so sánh được sử dụng để đối chiếu số liệu xét xử qua các năm nhằm nhận diện xu hướng và hiệu quả công tác. Phương pháp thống kê giúp xử lý các số liệu về số vụ án thụ lý, giải quyết, tỷ lệ án bị hủy, sửa, cũng như các chỉ số liên quan đến việc tham gia tố tụng của các bên.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm báo cáo công tác của TAND TP.HCM, số liệu thống kê vụ án hành chính, các văn bản pháp luật như Luật Tố tụng hành chính năm 2015, Luật Hòa giải, đối thoại tại Tòa án năm 2020, và các tài liệu hướng dẫn nghiệp vụ. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ các vụ án hành chính sơ thẩm được thụ lý tại TAND TP.HCM trong 3 năm gần đây, với hơn 3.400 vụ án. Phương pháp chọn mẫu toàn bộ nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cao cho kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ giải quyết VAHC còn thấp: Trong năm 2021, TAND TP.HCM thụ lý 1.304 vụ sơ thẩm nhưng chỉ giải quyết được 317 vụ, đạt tỷ lệ 24,3%. Năm 2022, tỷ lệ này tăng lên 43,1% với 1.169 vụ thụ lý và 504 vụ giải quyết. Năm 2023, tỷ lệ giải quyết đạt 38,4% trong tổng số 1.008 vụ thụ lý sơ thẩm.
  2. Tỷ lệ án bị hủy, sửa do lỗi chủ quan còn cao: Năm 2021, tỷ lệ án bị hủy do lỗi chủ quan chiếm 4,6%, sửa là 13,8%. Năm 2022, tỷ lệ này giảm nhẹ còn 4,52% án hủy và 1,02% án sửa.
  3. Số lượng VAHC liên quan đến đất đai chiếm tỷ trọng lớn nhất: Các vụ án về quản lý đất đai, bồi thường, giải phóng mặt bằng chiếm phần lớn trong tổng số vụ án hành chính, tiếp theo là các vụ án về xử phạt vi phạm hành chính và thuế.
  4. Hạn chế trong việc tham gia tố tụng của người bị kiện: Đa số các vụ án có người bị kiện là Chủ tịch UBND cấp huyện, cấp tỉnh đều không có mặt hoặc ủy quyền cho cấp phó tham gia tố tụng, dẫn đến nhiều thủ tục tố tụng không được thực hiện đầy đủ, kéo dài thời gian giải quyết vụ án.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tỷ lệ giải quyết thấp và số án bị hủy, sửa còn cao xuất phát từ nhiều yếu tố. Về khách quan, VAHC có tính chất phức tạp, liên quan đến nhiều lĩnh vực pháp luật chuyên ngành, đòi hỏi thẩm phán phải nghiên cứu kỹ lưỡng, mất nhiều thời gian. Ngoài ra, sự phối hợp chưa hiệu quả giữa TAND với các cơ quan nhà nước trong việc cung cấp tài liệu, chứng cứ cũng làm chậm tiến độ giải quyết.

Về chủ quan, trình độ chuyên môn và kinh nghiệm của một số thẩm phán còn hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu ngày càng cao của công tác xét xử VAHC. Việc người bị kiện thường xuyên vắng mặt hoặc ủy quyền cho cấp dưới không tham gia tố tụng làm giảm hiệu quả đối thoại, tranh tụng tại phiên tòa, ảnh hưởng đến chất lượng phán quyết. Các phiên tòa trực tuyến tuy có triển khai nhưng còn hạn chế về thiết bị, đường truyền và sự đồng thuận của đương sự.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định về những khó khăn trong công tác xét xử VAHC tại các địa phương lớn, đồng thời nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc nâng cao năng lực thẩm phán và cải thiện phối hợp liên ngành. Việc ứng dụng công nghệ thông tin, đặc biệt là phiên tòa trực tuyến, được đánh giá là bước tiến tích cực nhưng cần được đầu tư và hoàn thiện hơn để phát huy hiệu quả.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực chuyên môn cho thẩm phán và thư ký tòa án: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về pháp luật hành chính, kỹ năng xét xử và xử lý chứng cứ nhằm nâng cao chất lượng phán quyết. Mục tiêu đạt tỷ lệ án bị hủy, sửa do lỗi chủ quan giảm xuống dưới 2% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: TAND TP.HCM phối hợp với Học viện Tư pháp, thời gian triển khai từ năm 2024 đến 2026.

  2. Cải thiện công tác phối hợp giữa TAND với các cơ quan nhà nước: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ, quy định rõ trách nhiệm cung cấp tài liệu, chứng cứ và tham gia tố tụng của các cơ quan bị kiện. Thiết lập hệ thống giám sát việc thực hiện phối hợp nhằm đảm bảo tiến độ giải quyết vụ án. Mục tiêu rút ngắn thời gian giải quyết vụ án hành chính trung bình xuống còn dưới 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo TAND TP.HCM phối hợp với UBND các cấp, các sở ngành liên quan, thực hiện trong 18 tháng.

  3. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong xét xử VAHC: Mở rộng số lượng phòng xử án trực tuyến, nâng cấp hạ tầng kỹ thuật, đào tạo kỹ năng sử dụng công nghệ cho cán bộ và đương sự. Khuyến khích sử dụng phiên tòa trực tuyến để giảm chi phí, thời gian đi lại, đặc biệt với các vụ án có đương sự ở xa. Mục tiêu tăng số phiên tòa trực tuyến lên ít nhất 50 phiên/năm. Chủ thể thực hiện: TAND TP.HCM phối hợp với Sở Thông tin và Truyền thông, triển khai từ năm 2024.

  4. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức pháp luật cho người dân và cán bộ liên quan: Tổ chức các chương trình phổ biến pháp luật về VAHC, quyền và nghĩa vụ của đương sự, vai trò của người bảo vệ quyền lợi hợp pháp. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ người bị kiện tham gia tố tụng trực tiếp hoặc qua ủy quyền có mặt tại phiên tòa lên trên 80%. Chủ thể thực hiện: TAND TP.HCM phối hợp với các tổ chức trợ giúp pháp lý, các cơ quan truyền thông, thực hiện liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Thẩm phán và cán bộ TAND các cấp: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, thẩm quyền và các khó khăn trong xét xử VAHC, từ đó cải thiện kỹ năng nghiệp vụ và hiệu quả công tác.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước và các cơ quan bị kiện: Hiểu rõ hơn về trách nhiệm phối hợp, cung cấp chứng cứ và tham gia tố tụng, góp phần nâng cao chất lượng giải quyết tranh chấp hành chính.

  3. Luật sư và tổ chức trợ giúp pháp lý: Tài liệu tham khảo để hỗ trợ đương sự trong quá trình khởi kiện, bảo vệ quyền lợi hợp pháp, đồng thời nâng cao năng lực tư vấn pháp luật hành chính.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành luật: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về xét xử VAHC, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo hoặc học tập chuyên sâu về luật hành chính và tố tụng hành chính.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao tỷ lệ giải quyết vụ án hành chính tại TAND TP.HCM còn thấp?
    Do số lượng vụ án lớn, tính chất phức tạp, phối hợp cung cấp chứng cứ chậm trễ và hạn chế về nhân lực, trình độ chuyên môn của thẩm phán cũng như sự tham gia hạn chế của người bị kiện.

  2. Người bị kiện có bắt buộc phải tham gia tố tụng không?
    Pháp luật cho phép người bị kiện ủy quyền cho cấp phó tham gia tố tụng, tuy nhiên việc vắng mặt thường xuyên làm giảm hiệu quả đối thoại và tranh tụng, ảnh hưởng đến chất lượng xét xử.

  3. Phiên tòa trực tuyến có được áp dụng rộng rãi không?
    TAND TP.HCM đã tổ chức nhiều phiên tòa trực tuyến, tuy nhiên còn hạn chế về thiết bị, đường truyền và sự đồng thuận của đương sự, cần được đầu tư và hoàn thiện để mở rộng.

  4. Làm thế nào để giảm tỷ lệ án bị hủy, sửa do lỗi chủ quan?
    Tăng cường đào tạo nghiệp vụ cho thẩm phán, nâng cao trách nhiệm và tinh thần nghiên cứu pháp luật, đồng thời rút kinh nghiệm từ các bản án bị hủy, sửa.

  5. Vai trò của thủ tục đối thoại trong xét xử VAHC là gì?
    Thủ tục đối thoại giúp các bên trao đổi, giải quyết tranh chấp trước khi đưa vụ án ra xét xử, góp phần giảm tải án, tiết kiệm thời gian và chi phí cho các bên liên quan.

Kết luận

  • TAND TP.HCM đã thụ lý và giải quyết một khối lượng lớn VAHC trong giai đoạn 2021-2023, tuy nhiên tỷ lệ giải quyết còn thấp, tỷ lệ án bị hủy, sửa do lỗi chủ quan vẫn cao.
  • Các vụ án hành chính chủ yếu liên quan đến lĩnh vực đất đai, xử phạt vi phạm hành chính và thuế, với tính chất ngày càng phức tạp.
  • Hạn chế lớn nhất là sự phối hợp chưa hiệu quả giữa TAND và các cơ quan nhà nước, cùng với việc người bị kiện ít tham gia tố tụng trực tiếp.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm nâng cao năng lực thẩm phán, cải thiện phối hợp liên ngành, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường tuyên truyền pháp luật.
  • Tiếp tục triển khai các giải pháp này trong 2-3 năm tới sẽ góp phần nâng cao hiệu quả xét xử sơ thẩm VAHC tại TAND TP.HCM, củng cố niềm tin của người dân vào hệ thống tư pháp.

Quý độc giả và các cơ quan liên quan được khuyến khích áp dụng các kết quả nghiên cứu và đề xuất trong luận văn nhằm cải thiện công tác xét xử VAHC, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện các giải pháp phù hợp với thực tiễn phát triển của ngành tư pháp.