Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục Việt Nam, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm của chương trình giáo dục phổ thông (GDPT) 2018. Theo đó, môn Tiếng Việt lớp 5 được xác định là một trong những môn học quan trọng nhằm hình thành và phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh, bao gồm các kỹ năng đọc, viết, nói và nghe. Tuy nhiên, thực tế tại một số trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng cho thấy việc dạy học tự chọn môn Tiếng Việt còn nhiều hạn chế, như thiếu tài liệu phù hợp, phương pháp dạy học chưa phát huy được năng lực học sinh, dẫn đến học sinh chưa thực sự hứng thú và phát triển toàn diện.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt cho học sinh lớp 5 theo định hướng phát triển năng lực của chương trình Ngữ văn 2018, nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy và học, phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực cho học sinh. Nghiên cứu được thực hiện tại hai trường tiểu học An Sơn và Quảng Thanh, huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng trong năm học 2021-2022, với đối tượng khảo sát gồm 10 giáo viên và 200 học sinh lớp 5.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp tài liệu dạy học tự chọn phong phú, phù hợp với chương trình GDPT 2018, giúp giáo viên chủ động trong việc lựa chọn nội dung, phương pháp dạy học, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ, tư duy sáng tạo và kỹ năng giao tiếp. Qua đó, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục tiểu học trong bối cảnh hội nhập quốc tế và đổi mới giáo dục hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về phát triển năng lực người học trong giáo dục hiện đại. Theo quan điểm của Đặng Thành Hưng, năng lực là thuộc tính cá nhân giúp thực hiện thành công một công việc trong điều kiện cụ thể. OECD định nghĩa năng lực là khả năng đáp ứng hiệu quả các yêu cầu phức hợp trong bối cảnh cụ thể, bao gồm năng lực chung (tự chủ, giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề, sáng tạo) và năng lực chuyên môn.

Chương trình GDPT 2018 nhấn mạnh phát triển năng lực chung và năng lực đặc thù của môn Ngữ văn, trong đó môn Tiếng Việt lớp 5 tập trung phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học qua các hoạt động đọc, viết, nói, nghe. Lý thuyết dạy học tích hợp và phát huy tính tích cực của học sinh cũng được áp dụng nhằm thiết kế tài liệu dạy học tự chọn phù hợp, giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học, dạy học tích hợp, phát triển phẩm chất học sinh, và phương pháp dạy học tự chọn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả phân tích, tổng hợp các tài liệu, văn bản pháp luật liên quan đến chương trình GDPT 2018 và các công trình nghiên cứu về phát triển năng lực trong giáo dục tiểu học.

Về thực tiễn, nghiên cứu tiến hành khảo sát thực trạng tại hai trường tiểu học An Sơn và Quảng Thanh, huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng trong năm học 2021-2022. Cỡ mẫu gồm 10 giáo viên và 200 học sinh lớp 5 được chọn bằng phương pháp chọn mẫu thuận tiện. Các công cụ thu thập dữ liệu gồm phiếu hỏi, phỏng vấn sâu, quan sát tiết dạy và thu thập ý kiến chuyên gia.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và đánh giá định tính nhằm xác định thực trạng, khó khăn và nhu cầu về tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt theo định hướng phát triển năng lực. Quá trình nghiên cứu được thực hiện theo timeline từ tháng 9/2021 đến tháng 11/2022, bao gồm các giai đoạn khảo sát, thiết kế tài liệu, thử nghiệm và đánh giá.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về dạy học tự chọn môn Tiếng Việt theo định hướng phát triển năng lực: 60% giáo viên khảo sát đánh giá việc dạy học tự chọn là rất cần thiết, 40% cho là cần thiết, không có giáo viên nào cho rằng không cần thiết. Tuy nhiên, chỉ 40% giáo viên thực hiện đầy đủ các tiết dạy tự chọn, 50% thực hiện chưa đầy đủ, và 10% chưa thực hiện (Bảng 1.1).

  2. Thái độ và hứng thú của học sinh khi tham gia tiết học tự chọn: 50% học sinh không hứng thú do thiếu tài liệu phù hợp và phương pháp dạy học chưa đa dạng; 25% học sinh có thái độ bình thường; chỉ 20% và 5% học sinh cảm thấy hứng thú và rất hứng thú tương ứng (Bảng 1.2).

  3. Thực trạng thiết kế tài liệu dạy học tự chọn: 70% giáo viên thiết kế tài liệu theo mảng kiến thức riêng biệt (đọc riêng, viết riêng), 30% tích hợp các kiến thức và nội dung chương trình. Phần lớn tài liệu còn mang tính tự phát, thiếu kế hoạch, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực toàn diện (Bảng 1.3).

  4. Hiệu quả thử nghiệm tài liệu dạy học tự chọn: Sau thực nghiệm, tỷ lệ học sinh đạt năng lực ngôn ngữ tăng khoảng 25% so với trước thực nghiệm, đồng thời kỹ năng đọc hiểu và tạo lập văn bản được cải thiện rõ rệt. Biểu đồ so sánh kết quả đánh giá năng lực trước và sau thực nghiệm cho thấy sự tiến bộ đáng kể ở nhóm thực nghiệm so với nhóm đối chứng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế là do thiếu tài liệu dạy học tự chọn phù hợp với chương trình GDPT 2018, giáo viên còn lúng túng trong việc lựa chọn và thiết kế bài tập phát triển năng lực. Kết quả khảo sát phù hợp với các nghiên cứu trước đây về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng năng lực.

Việc xây dựng tài liệu dạy học tự chọn tích hợp các kỹ năng đọc, viết, nói, nghe và kiến thức tiếng Việt giúp học sinh phát triển năng lực toàn diện, đồng thời tăng tính hấp dẫn và sáng tạo trong học tập. So với mô hình dạy học truyền thống, phương pháp này tạo điều kiện cho học sinh phát huy tính chủ động, sáng tạo và hợp tác.

Kết quả thực nghiệm cho thấy tài liệu được thiết kế theo nguyên tắc tích hợp, bám sát mục tiêu chương trình GDPT 2018 đã nâng cao hiệu quả học tập, tăng hứng thú và phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh lớp 5. Các biểu đồ và bảng số liệu minh họa rõ sự khác biệt về năng lực giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, khẳng định tính khả thi và hiệu quả của tài liệu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển và phổ biến tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt theo định hướng phát triển năng lực: Các cơ sở giáo dục cần phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng xây dựng và cung cấp tài liệu phong phú, đa dạng, phù hợp với chương trình GDPT 2018. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm tới, chủ thể là các tổ chuyên môn và nhà xuất bản giáo dục.

  2. Tăng cường tập huấn, bồi dưỡng năng lực cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về thiết kế và sử dụng tài liệu dạy học tự chọn, phương pháp dạy học tích cực, phát triển năng lực học sinh. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên thực hiện đầy đủ tiết dạy tự chọn lên trên 80% trong vòng 1 năm.

  3. Đổi mới phương pháp tổ chức dạy học: Khuyến khích giáo viên áp dụng các hình thức học tập tích cực như học nhóm, dự án, trò chơi học tập để tăng tính hấp dẫn và phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác cho học sinh. Thời gian áp dụng ngay trong năm học tiếp theo, chủ thể là giáo viên và ban giám hiệu nhà trường.

  4. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và ứng dụng công nghệ thông tin: Trang bị thiết bị hỗ trợ dạy học, phát triển tài liệu điện tử, ứng dụng phần mềm học tập để tạo môi trường học tập hiện đại, sinh động. Kế hoạch thực hiện trong 2 năm, chủ thể là các trường tiểu học và các đơn vị quản lý giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy môn Tiếng Việt lớp 5: Luận văn cung cấp tài liệu và phương pháp thiết kế bài giảng tự chọn theo định hướng phát triển năng lực, giúp giáo viên nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường tiểu học và phòng giáo dục: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, phát triển tài liệu dạy học tự chọn, đồng thời giám sát và hỗ trợ giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Giáo dục Tiểu học: Tài liệu nghiên cứu có giá trị tham khảo về lý luận và thực tiễn xây dựng tài liệu dạy học theo định hướng năng lực, góp phần phát triển nghiên cứu khoa học giáo dục.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học tự chọn và cách thức phát triển năng lực cho con em, từ đó phối hợp hiệu quả với nhà trường trong việc hỗ trợ học tập tại nhà.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần xây dựng tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt cho học sinh lớp 5?
    Việc xây dựng tài liệu giúp giáo viên có nguồn học liệu phong phú, phù hợp với chương trình GDPT 2018, phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh tự chọn nội dung học phù hợp với năng lực và sở thích.

  2. Phương pháp thiết kế tài liệu dạy học tự chọn theo định hướng phát triển năng lực là gì?
    Phương pháp thiết kế dựa trên nguyên tắc tích hợp các kỹ năng đọc, viết, nói, nghe và kiến thức tiếng Việt, đảm bảo tính hấp dẫn, sáng tạo, phù hợp với tâm sinh lý học sinh lớp 5, đồng thời bám sát mục tiêu chương trình GDPT 2018.

  3. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của tài liệu dạy học tự chọn?
    Hiệu quả được đánh giá qua khảo sát nhận thức của giáo viên, thái độ và kết quả học tập của học sinh trước và sau khi sử dụng tài liệu, đồng thời qua các chỉ số như tỷ lệ học sinh đạt năng lực ngôn ngữ, kỹ năng đọc hiểu và tạo lập văn bản.

  4. Những khó khăn phổ biến khi triển khai dạy học tự chọn môn Tiếng Việt là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu phù hợp, giáo viên chưa quen với phương pháp dạy học tích cực, thời gian chuẩn bị bài giảng hạn chế, và học sinh chưa quen với hình thức học tập mới, dẫn đến hiệu quả chưa cao.

  5. Làm thế nào để giáo viên nâng cao năng lực dạy học tự chọn theo định hướng phát triển năng lực?
    Giáo viên cần tham gia các khóa tập huấn chuyên sâu, trao đổi kinh nghiệm, áp dụng phương pháp dạy học tích cực, sử dụng tài liệu được thiết kế bài bản, đồng thời tích cực đổi mới phương pháp tổ chức lớp học để phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công tài liệu dạy học tự chọn môn Tiếng Việt cho học sinh lớp 5 theo định hướng phát triển năng lực của chương trình Ngữ văn 2018, phù hợp với đặc điểm tâm lý và năng lực của học sinh.
  • Kết quả khảo sát và thực nghiệm tại hai trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng cho thấy tài liệu giúp nâng cao nhận thức giáo viên, tăng hứng thú và phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh.
  • Tài liệu được thiết kế theo nguyên tắc tích hợp, đảm bảo tính hấp dẫn, sáng tạo và phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển tài liệu, bồi dưỡng giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học và ứng dụng công nghệ thông tin nhằm nâng cao hiệu quả dạy học tự chọn.
  • Khuyến nghị các cơ sở giáo dục, cán bộ quản lý và phụ huynh phối hợp triển khai để phát huy tối đa hiệu quả của tài liệu trong thực tiễn giáo dục tiểu học.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học nên áp dụng tài liệu đã xây dựng, tổ chức tập huấn cho giáo viên và đánh giá định kỳ hiệu quả dạy học tự chọn để điều chỉnh phù hợp. Các nhà quản lý giáo dục cần hỗ trợ về chính sách và nguồn lực nhằm nhân rộng mô hình này.