I. Tổng Quan Vai Trò Viện Kiểm Sát Nhân Dân Trong Hiến Pháp
Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Nguyên tắc cơ bản trong tổ chức và hoạt động của Nhà nước ta là quyền lực nhà nước là thống nhất và tất cả quyền lực thuộc về nhân dân. Nhân dân thực hiện quyền lực của mình thông qua cơ quan đại diện cao nhất của nhân dân, do nhân dân bầu ra đó là Quốc hội với vị trí là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất. Tuy nhiên Quốc hội không nắm giữ toàn bộ quyền lực đó mà quyền lực nhà nước có sự phân công, phân nhiệm và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Điều này được ghi nhận cụ thể trong tất cả các Hiến pháp của nước ta. Cụ thể tại Điều 2 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2013) quy định: Nhà nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do nhân dân làm chủ; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp.
1.1. Vị trí của Viện Kiểm Sát trong bộ máy nhà nước
Với vị trí của Viện kiểm sát nhân dân trong bộ máy nhà nước thì Viện kiểm sát là một trong những cơ quan thể hiện trực tiếp bản chất của Nhà nước ta, là một bộ phận quan trọng và không thể thiếu trong bộ máy Nhà nước. Viện kiểm sát nhân dân là một trong bốn hệ thống cơ quan do Quốc hội bầu ra, là một thiết chế đặc thù trong tổ chức bộ máy nhà nước xã hội chủ nghĩa. Kể từ khi thành lập đến nay, Viện kiểm sát nhân dân luôn khẳng định được vị trí của mình trong bộ máy nhà nước ta. Ngay từ những ngày đầu thành lập nước đến Hiến pháp năm 1959, mặc dù tổ chức của Viện kiểm sát vẫn tồn tại trong hệ thống tòa án nên chưa hình thành một hệ thống Viện kiểm sát nhân dân độc lập như ngày nay, song về hoạt động luôn thể hiện tính độc lập.
1.2. Chức năng thực hành quyền công tố của Viện Kiểm Sát
Về chức năng của Viện kiểm sát: Hiến pháp quy định Viện kiểm sát nhân dân có chức năng thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp. Trên thế giới, “quyền công tố” đã xuất hiện từ thời kỳ xa xưa của xã hội loài người. Quyền công tố là một khái niệm pháp lý gắn liền với bản chất của Nhà nước, là một bộ phận cấu thành và không thể tách rời khỏi công quyền. Quyền công tố có trong tất cả các kiểu Nhà nước; nó ra đời, tồn tại và mất đi cùng với Nhà nước và pháp luật. Khi mới có Nhà nước, quyền công tố chỉ giới hạn trong phạm vi rất hẹp để bảo vệ các lợi ích của giai cấp thống trị.
II. Lịch Sử Phát Triển Viện Kiểm Sát Qua Các Hiến Pháp
Sau khi hệ thống Viện công tố chuyển thành hệ thống Viện kiểm sát nhân dân trong Hiến pháp năm 1959 đến nay, vị trí của Viện kiểm sát nhân dân không hề thay đổi và luôn khẳng định vị trí độc lập trong bộ máy nhà nước, thống nhất từ trung ương đến địa phương. Tính thống nhất của nó được thể hiện ở chỗ: Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân do Viện trưởng lãnh đạo. Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân cấp dưới chịu sự lãnh đạo của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân cấp trên; Viện trưởng các Viện kiểm sát cấp dưới chịu sự lãnh đạo thống nhất của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao. Tính độc lập của nó thể hiện ở chỗ Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao người đứng đầu hệ thống thống nhất đó chịu trách nhiệm và báo cáo trước Quốc hội; trong thời gian Quốc hội không họp thì chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước Ủy ban Thường vụ Quốc hội và Chủ tịch nước.
2.1. Viện Kiểm Sát theo Hiến Pháp 1959
Sau khi hệ thống Viện công tố chuyển thành hệ thống Viện kiểm sát nhân dân trong Hiến pháp năm 1959 đến nay, vị trí của Viện kiểm sát nhân dân không hề thay đổi và luôn khẳng định vị trí độc lập trong bộ máy nhà nước, thống nhất từ trung ương đến địa phương.
2.2. Viện Kiểm Sát theo Hiến Pháp 1980
Tính thống nhất của nó được thể hiện ở chỗ: Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân do Viện trưởng lãnh đạo. Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân cấp dưới chịu sự lãnh đạo của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân cấp trên; Viện trưởng các Viện kiểm sát cấp dưới chịu sự lãnh đạo thống nhất của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao.
2.3. Viện Kiểm Sát theo Hiến Pháp 1992
Tính độc lập của nó thể hiện ở chỗ Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao người đứng đầu hệ thống thống nhất đó chịu trách nhiệm và báo cáo trước Quốc hội; trong thời gian Quốc hội không họp thì chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước Ủy ban Thường vụ Quốc hội và Chủ tịch nước.
III. Thực Trạng Tổ Chức và Hoạt Động Viện Kiểm Sát Hiện Nay
Theo quy định của Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân hiện hành thì ở các địa phương, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân chịu trách nhiệm báo cáo công tác trước Hội đồng nhân dân và trả lời chất vấn của đại biểu Hội đồng nhân dân. Với vị trí của Viện kiểm sát nhân dân trong bộ máy nhà nước thì Viện kiểm sát là một trong những cơ quan thể hiện trực tiếp bản chất của Nhà nước ta, là một bộ phận quan trọng và không thể thiếu trong bộ máy Nhà nước. Về chức năng của Viện kiểm sát: Hiến pháp quy định Viện kiểm sát nhân dân có chức năng thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp.
3.1. Cơ cấu tổ chức của Viện Kiểm Sát Nhân Dân
Cơ cấu tổ chức của Viện kiểm sát nhân dân được quy định trong Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân. Hệ thống Viện kiểm sát được tổ chức theo cấp hành chính, bao gồm Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân cấp cao, Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, Viện kiểm sát nhân dân cấp huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh và Viện kiểm sát quân sự.
3.2. Nhiệm vụ và quyền hạn của Viện Kiểm Sát
Hiến pháp và Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân quy định rõ nhiệm vụ và quyền hạn của Viện kiểm sát trong các giai đoạn tố tụng, từ điều tra, truy tố đến xét xử và thi hành án. Viện kiểm sát có trách nhiệm kiểm sát tính hợp pháp của các hoạt động tư pháp, bảo vệ pháp luật, quyền con người, quyền công dân.
IV. Đề Xuất Hoàn Thiện Quy Định Hiến Pháp Về Viện Kiểm Sát
Tại Việt Nam, khoa học Luật tố tụng hình sự nói riêng cũng như khoa học pháp lý nói chung, chế định “quyền công tố” chưa được nghiên cứu một cách toàn diện; chính vì vậy, chưa có khái niệm chính thống về quyền công tố. Mặc dù vậy, quyền công tố là một quyền năng quan trọng đã được Viện công tố thực hiện ở nước ta từ năm 1945; từ 1960 đến nay do Viện kiểm sát nhân dân thực hiện. Theo từ điển tiếng Việt, công tố có nghĩa là “điều tra, truy tố và buộc tội kẻ phạm pháp trước Toà án”.
4.1. Về vị trí vai trò của Viện Kiểm Sát trong Hiến Pháp
Cần tiếp tục khẳng định và làm rõ hơn vị trí độc lập của Viện kiểm sát trong bộ máy nhà nước, đồng thời xác định rõ mối quan hệ phối hợp và kiểm soát giữa Viện kiểm sát với các cơ quan nhà nước khác, đặc biệt là Tòa án và Cơ quan điều tra.
4.2. Về chức năng nhiệm vụ quyền hạn của Viện Kiểm Sát
Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát để đảm bảo phù hợp với yêu cầu cải cách tư pháp, tăng cường trách nhiệm công tố, nâng cao chất lượng kiểm sát hoạt động tư pháp.
V. Điểm Mới Hiến Pháp 2013 Về Viện Kiểm Sát Nhân Dân
Ngày 28 tháng 11 năm 2013, tại kỳ họp thứ 6 Quốc hội khóa XIII đã thông qua Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đây là Hiến pháp sửa đổi mới gồm 11 chương, 120 điều. Có thể nói Hiến pháp năm 1992 sửa đổi bổ sung năm 2013 (sau đây gọi tắt là Hiến pháp năm 2013) đã kết tinh được trí tuệ, ý chí, nguyện vọng của tuyệt đại đa số nhân dân, thể hiện được ý Đảng, lòng dân và sự đồng thuận của cả hệ thống chính trị. Trong Hiến pháp năm 1992 sửa đổi, bổ sung năm 2013, chế định Viện kiểm sát nhân dân được ghi nhận tại Chương VIII (cùng với Tòa án nhân dân) gồm 3 điều (Điều 107, 108, 109), quy định về vị trí, chức năng, nhiệm vụ, hệ thống tổ chức, nguyên tắc cơ bản về tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân, sự giám sát của các cơ quan dân cử đối với hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân.
5.1. Vị trí chức năng nhiệm vụ của Viện Kiểm Sát
Hiến pháp năm 2013 tiếp tục khẳng định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát nhân dân là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Hiến pháp làm rõ hơn nguyên tắc hoạt động của Kiểm sát viên khi thực hiện quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.
5.2. Hệ thống tổ chức Viện Kiểm Sát
Hiến pháp năm 2013 sửa đổi quy định về hệ thống tổ chức Viện kiểm sát cho phù hợp với chủ trương cải cách tư pháp. Điều này tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật điều chỉnh tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân.
VI. Tăng Cường Kiểm Sát Hoạt Động Tư Pháp Giải Pháp
Hiến pháp năm 2013 đã tiếp tục khẳng định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát nhân dân là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Hiến pháp làm rõ hơn nguyên tắc hoạt động của Kiểm sát viên khi thực hiện quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp; sửa đổi quy định về hệ thống tổ chức Viện kiểm sát cho phù hợp với chủ trương cải cách tư pháp. Do đó, việc nghiên cứu tổng thể và có hệ thống về chế định Viện kiểm sát nhân dân trong Hiến pháp 2013 hiện nay có ý nghĩa cả về phương diện lý luận và phương diện thực tiễn, qua đó có cái nhìn toàn diện về vị trí, chức năng, nhiệm vụ, tổ chức hoạt động của Viện kiểm sát nhân trong hệ thống các cơ quan Nhà nước, làm cơ sở cho việc sửa đổi, bổ sung Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2002, Pháp lệnh Kiểm sát viên Viện kiểm sát nhân dân năm 2002 và các văn bản pháp luật khác có liên quan.
6.1. Nâng cao chất lượng công tố và kiểm sát điều tra
Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho đội ngũ Kiểm sát viên, Điều tra viên. Đổi mới phương pháp công tác, ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động công tố và kiểm sát điều tra.
6.2. Tăng cường kiểm sát hoạt động xét xử
Nâng cao chất lượng tranh tụng của Kiểm sát viên tại phiên tòa. Tăng cường kiểm sát bản án, quyết định của Tòa án, kịp thời phát hiện và kháng nghị các bản án, quyết định trái pháp luật.
