Vai Trò Của Tòa Án Nhân Dân Trong Cải Cách Tư Pháp Ở Việt Nam

Ngành Tòa án Việt Nam bắt đầu từ Tòa án Quân sự được thành lập năm 1945. Qua nhiều giai đoạn phát triển, hệ thống tòa án ngày càng hoàn thiện về tổ chức và chức năng. Các Sắc lệnh quan trọng thời kỳ đầu đã định hình cơ cấu và thẩm quyền của tòa án. Sự ra đời của Bộ luật Hình sự năm 1999 đánh dấu bước tiến quan trọng trong hệ thống pháp luật tư pháp. Các quy định về TAND được hiến định tại Chương VIII, Hiến pháp năm 2013, xác định rõ vị trí, vai trò của TAND trong bộ máy nhà nước.

Hiến pháp năm 2013 quy định Tòa án là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp. Luật TCTA ND 2014 cụ thể hóa chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của TAND. Tòa án có nhiệm vụ xét xử các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động, hành chính và giải quyết các việc khác theo quy định của pháp luật. Tòa án phải xem xét đầy đủ, khách quan, toàn diện các tài liệu, chứng cứ đã được thu thập trong quá trình tố tụng; căn cứ vào kết quả tranh tụng ra bản án, quyết định.

Kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh và xuất phát từ yêu cầu của việc xây dựng nhà nước pháp quyền, vấn đề cải cách tư pháp đã chính thức được đặt ra tại các Đại hội Đảng và ghi nhận trong các Nghị quyết Trung ương. Đặc biệt là Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02-01-2002 của Bộ Chính trị về “Một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới” và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02-6-2005 của Bộ Chính trị về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”. Cải cách tư pháp hướng đến xây dựng nền tư pháp liêm chính, bảo vệ quyền con người và pháp chế xã hội chủ nghĩa.

Thực tế triển khai cải cách tư pháp còn gặp nhiều khó khăn, vướng mắc. Đòi hỏi phải có giải pháp đồng bộ để nâng cao hiệu quả hoạt động của TAND. Cần tăng cường sự phối hợp giữa các cơ quan tư pháp và các tổ chức bổ trợ tư pháp. Tăng cường hợp tác quốc tế trong phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm có yếu tố quốc tế và khủng bố quốc tế. Xây dựng đội ngũ cán bộ ngành Tòa án trong quá trình cải cách tư pháp.

Luật TCTA ND đã được sửa đổi, bổ sung căn bản, từ phạm vi điều chỉnh đến chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của TAND; các nguyên tắc tổ chức, hoạt động của TAND; nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức bộ máy của các TAND; chế độ tuyển chọn, bổ nhiệm Thẩm phán TANDTC và Thẩm phán các Tòa án khác; chế độ bầu (cử) Hội thẩm; nhiệm vụ của Thẩm tra viên, Thư ký Tòa án; các quy định bảo đảm hoạt động của Tòa án. Mục tiêu là bảo đảm nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp.

Cần chú trọng đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ Thẩm phán và cán bộ Tòa án để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát hoạt động của Thẩm phán và cán bộ Tòa án. Xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật và đạo đức nghề nghiệp của Thẩm phán và cán bộ Tòa án. Xây dựng môi trường làm việc chuyên nghiệp, minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Đầu tư cơ sở vật chất và trang thiết bị hiện đại cho Tòa án. Xây dựng và nâng cấp trụ sở làm việc của các Tòa án. Trang bị hệ thống công nghệ thông tin và phần mềm hỗ trợ hoạt động xét xử. Bảo đảm kinh phí hoạt động đầy đủ cho Tòa án. Tạo điều kiện thuận lợi cho Thẩm phán và cán bộ Tòa án thực hiện nhiệm vụ.

Hiến pháp năm 1992 quy định “Khi xét xử Thẩm phán và Hội thẩm độc lập và chỉ tuân theo pháp luật”. Hiến pháp sửa đổi quy định: “Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm”. Cụm từ “nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm” trong công tác xét xử và cũng là đảm bảo cho nguyên tắc này phải được thực thi trong thực tiễn xét xử của Thẩm phán và Hội thẩm.

Theo đó, tổ chức TA ND gồm: TA NDTC; các TA ND cấp cao; các TA ND tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương; các TA ND huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh và tương đương; các Tòa án quân sự (Điều 3). Ở TA NDTC được tổ chức theo hướng tinh gọn với Hội đồng Thẩm phán TA NDTC có từ 13 đến 17 Thẩm phán TA NDTC; ở TA ND cấp cao, TA ND tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương ngoài các Tòa chuyên trách hiện có trong cơ cấu tổ chức của TA ND như Tòa hình sự, Tòa dân sự, Tòa hành chính, Tòa kinh tế, Tòa lao động.

Để cụ thể hóa quy định tại khoản 1 Điều 104 của Hiến pháp về việc “TA NDTC là cơ quan xét xử cao nhất của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam”, tại khoản 4 Điều 22 của Luật quy định: “Quyết định giám đốc thẩm, tái thẩm của Hội đồng Thẩm phán TA NDTC là quyết định cao nhất, không bị kháng nghị”. Bên cạnh các nội dung nêu trên, tại điểm c khoản 2 Điều 22 của Luật TCTA ND 2014 quy định Hội đồng Thẩm phán TA NDTC có nhiệm vụ: Lựa chọn quyết định giám đốc thẩm của Hội đồng Thẩm phán TA NDTC, bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật, có tính chuẩn mực của các Tòa án, tổng kết phát triển thành án lệ và công bố án lệ để các Tòa án nghiên cứu, áp dụng trong xét xử [14, Điều 22, Khoản 2].

Về TA ND cấp cao, theo quy định của Luật,: TA ND cấp cao có nhiệm vụ xét xử phúc thẩm các bản án, quyết định sơ thẩm của TA ND tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương chưa có hiệu lực pháp luật bị kháng cáo, kháng nghị; giám đốc thẩm, tái thẩm các bản án, quyết định của Tòa án thuộc phạm vi thẩm quyền theo lãnh thổ đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị kháng nghị bằng Hội đồng 3 Thẩm phán hoặc Hội đồng toàn thể Uỷ ban Thẩm phán TA ND cấp cao [14].

Cần nghiên cứu, học hỏi kinh nghiệm quốc tế về cải cách tư pháp. Chủ động tham gia vào các hoạt động hợp tác quốc tế về tư pháp. Tăng cường đào tạo đội ngũ cán bộ tư pháp có trình độ quốc tế. Đảm bảo tuân thủ các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa pháp luật quốc gia và pháp luật quốc tế.

Nền tư pháp liêm chính là nền tảng của một xã hội công bằng, văn minh. Cần tăng cường công tác phòng, chống tham nhũng trong ngành tư pháp. Bảo đảm tính độc lập, khách quan của hoạt động xét xử. Nâng cao trình độ chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp của đội ngũ cán bộ tư pháp. Ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động tư pháp. Tăng cường sự tham gia của người dân vào hoạt động tư pháp.