Tổng quan nghiên cứu

Nam Định, một tỉnh thuộc đồng bằng châu thổ sông Hồng, là vùng đất giàu truyền thống văn hóa với hơn 1.655 di tích lịch sử văn hóa, trong đó nổi bật là quần thể di tích đền Trần - chùa Tháp. Lễ hội đền Trần, gồm lễ khai ấn vào đêm 14 tháng giêng và lễ hội tháng tám âm lịch, đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2014, thu hút hàng vạn du khách mỗi năm. Tuy nhiên, quá trình bảo tồn và phát huy giá trị di tích và lễ hội này đang đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là sự "Nhà nước hóa lễ hội" khiến cộng đồng địa phương dần mất vai trò chủ thể.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ vai trò của cộng đồng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích và lễ hội đền Trần, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao nhận thức và sự tham gia của người dân địa phương. Nghiên cứu tập trung vào khu vực phường Lộc Vượng, thành phố Nam Định, với dữ liệu thu thập từ năm 2001 đến 2015. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc, phát huy giá trị di sản, đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững thông qua sự tham gia tích cực của cộng đồng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai lý thuyết chính: lý thuyết vai trò xã hội và lý thuyết hành động xã hội. Lý thuyết vai trò xã hội giúp phân tích chức năng, nhiệm vụ của cộng đồng trong việc bảo tồn di tích và tổ chức lễ hội, dựa trên các chuẩn mực xã hội và mong đợi của xã hội đối với cộng đồng cư dân địa phương. Lý thuyết hành động xã hội của M. Weber nhấn mạnh động cơ chủ quan thúc đẩy cộng đồng tích cực tham gia các hoạt động bảo tồn, tuyên truyền và phát huy giá trị di sản.

Ba khái niệm trọng tâm được sử dụng gồm: vai trò cộng đồng, bảo tồn di tích lịch sử văn hóa và phát huy giá trị di tích. Vai trò cộng đồng được hiểu là quá trình người dân và các tổ chức xã hội nhận trách nhiệm và thực hiện các hoạt động nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di sản. Bảo tồn di tích là hoạt động khoa học nhằm giữ gìn nguyên trạng và hạn chế hư hỏng di tích. Phát huy giá trị di tích là việc truyền đạt và quảng bá các giá trị văn hóa, lịch sử của di tích đến công chúng nhằm nâng cao ý thức bảo vệ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp và phân tích tư liệu từ các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước, các văn bản pháp luật liên quan đến bảo tồn di sản văn hóa. Phương pháp điều tra định lượng được thực hiện qua 200 bảng hỏi phát tại làng Tức Mặc, các trường học, phường xã trong tỉnh và du khách tham quan di tích. Phương pháp phỏng vấn sâu bổ sung thông tin định tính với các đối tượng có liên quan như cán bộ quản lý di tích, người dân địa phương và các nhà nghiên cứu.

Phương pháp quan sát được áp dụng trong quá trình khảo sát thực địa nhằm đánh giá thực trạng di tích và lễ hội. Nghiên cứu có cỡ mẫu 200 người, chọn mẫu theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện và phân tầng nhằm đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả và phân tích nội dung định tính. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2013 đến 2015, đảm bảo thu thập đầy đủ và chính xác các thông tin cần thiết.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của cộng đồng về giá trị di tích và lễ hội: Khoảng 85% người dân địa phương nhận thức rõ về giá trị lịch sử và văn hóa của di tích đền Trần. Biểu đồ mức độ phổ biến kiến thức cho thấy 78% người dân thường xuyên tham gia các hoạt động tuyên truyền về di tích. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 60% người dân hiểu đúng và đầy đủ về ý nghĩa lễ khai ấn, phản ánh sự cần thiết nâng cao nhận thức.

  2. Sự tham gia của cộng đồng trong bảo tồn di tích: 72% người dân tham gia các hoạt động tu bổ, tôn tạo di tích dưới hình thức đóng góp công sức hoặc tài chính. Bảng đánh giá hình thức tham gia cho thấy 40% tham gia trực tiếp vào công tác bảo vệ di tích, 32% tham gia gián tiếp qua các tổ chức cộng đồng. So với các địa phương khác, tỷ lệ này cao hơn khoảng 15%, thể hiện vai trò tích cực của cộng đồng tại Nam Định.

  3. Vai trò trong tổ chức và tham gia lễ hội: Lễ hội đền Trần thu hút khoảng 30.000 lượt khách mỗi dịp khai ấn, trong đó 65% là người dân địa phương. Người dân tham gia tổ chức lễ hội chiếm 55%, chủ yếu đảm nhận các nghi thức truyền thống và công tác hậu cần. Tuy nhiên, có 25% ý kiến cho rằng sự can thiệp của chính quyền làm giảm tính tự nhiên và sáng tạo của lễ hội.

  4. Tác động của Nhà nước hóa lễ hội: 70% người dân cho rằng việc Nhà nước hóa lễ hội giúp đảm bảo an ninh trật tự và quy củ tổ chức, nhưng 45% lo ngại làm mất đi bản sắc văn hóa truyền thống. So sánh với các nghiên cứu trước đây, hiện tượng này là xu hướng chung tại nhiều lễ hội truyền thống trên cả nước.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy cộng đồng cư dân địa phương giữ vai trò chủ thể quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích và lễ hội đền Trần. Nhận thức cao về giá trị di sản giúp người dân tích cực tham gia các hoạt động bảo tồn, góp phần duy trì nguyên bản di tích và nghi thức lễ hội. Tuy nhiên, sự gia tăng can thiệp của Nhà nước trong tổ chức lễ hội đã làm giảm tính sáng tạo và sự chủ động của cộng đồng, dẫn đến hiện tượng lễ hội bị "sân khấu hóa".

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc cân bằng giữa quản lý nhà nước và vai trò cộng đồng là yếu tố quyết định thành công trong bảo tồn di sản văn hóa. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ tham gia của cộng đồng theo từng hoạt động và bảng so sánh nhận thức giữa các nhóm đối tượng. Ý nghĩa của nghiên cứu nhấn mạnh cần phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng để bảo tồn bền vững di sản văn hóa, đồng thời phối hợp hiệu quả với chính quyền trong quản lý lễ hội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chương trình truyền thông đa phương tiện, tổ chức hội thảo, lớp tập huấn về giá trị di tích và lễ hội đền Trần nhằm nâng tỷ lệ nhận thức đúng về di sản lên trên 90% trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện là Ban quản lý di tích phối hợp với các tổ chức xã hội.

  2. Đào tạo và nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ văn hóa địa phương: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý di tích và tổ chức lễ hội truyền thống cho cán bộ phường, xã và cộng đồng trong vòng 1 năm. Mục tiêu là nâng cao kỹ năng tổ chức, bảo tồn và phát huy giá trị di sản, giảm thiểu sự phụ thuộc vào nguồn lực bên ngoài.

  3. Khuyến khích sự tham gia chủ động của cộng đồng trong công tác bảo tồn và tổ chức lễ hội: Xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính, kỹ thuật cho các hoạt động tu bổ, tôn tạo di tích do cộng đồng thực hiện. Đồng thời, trao quyền tự chủ cho cộng đồng trong việc phục dựng và tổ chức các nghi thức lễ hội truyền thống, đảm bảo tính nguyên bản và sáng tạo.

  4. Phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền và cộng đồng trong quản lý lễ hội: Thiết lập mô hình quản lý lễ hội theo hướng đối thoại, lấy ý kiến cộng đồng làm trung tâm, giảm thiểu sự can thiệp hành chính quá mức. Mục tiêu trong 3 năm tới là xây dựng lễ hội đền Trần trở thành mô hình lễ hội truyền thống được quản lý hiệu quả, vừa giữ gìn bản sắc, vừa đảm bảo an ninh trật tự.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý văn hóa và di tích: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, đặc biệt trong việc phối hợp với cộng đồng địa phương.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử và xã hội học: Tài liệu phân tích sâu sắc vai trò cộng đồng trong bảo tồn di sản, đồng thời áp dụng các lý thuyết xã hội học giúp mở rộng nghiên cứu về mối quan hệ giữa cộng đồng và di sản văn hóa.

  3. Cộng đồng cư dân địa phương và các tổ chức xã hội: Giúp nâng cao nhận thức về vai trò chủ thể trong bảo tồn di tích và tổ chức lễ hội, từ đó thúc đẩy sự tham gia tích cực và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

  4. Các nhà quản lý lễ hội và du lịch văn hóa: Cung cấp thông tin về thực trạng và giải pháp quản lý lễ hội truyền thống, giúp phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn văn hóa, đồng thời tránh các hiện tượng tiêu cực trong lễ hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Vai trò của cộng đồng trong bảo tồn di tích đền Trần là gì?
    Cộng đồng đóng vai trò chủ thể trong việc duy trì, tu bổ và tổ chức các hoạt động lễ hội gắn với di tích. Họ không chỉ bảo vệ nguyên trạng di tích mà còn truyền tải giá trị văn hóa qua các nghi thức truyền thống, góp phần giữ gìn bản sắc dân tộc.

  2. Tại sao việc Nhà nước hóa lễ hội lại gây tranh cãi?
    Nhà nước hóa giúp đảm bảo an ninh, trật tự và quy củ tổ chức lễ hội nhưng cũng có thể làm mất đi tính tự nhiên, sáng tạo và vai trò chủ động của cộng đồng, khiến lễ hội trở nên sân khấu hóa và giảm giá trị văn hóa truyền thống.

  3. Làm thế nào để nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị di sản?
    Thông qua các chương trình tuyên truyền, giáo dục, hội thảo và đào tạo, sử dụng đa dạng phương tiện truyền thông và tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế tại di tích để người dân hiểu rõ và trân trọng giá trị di sản.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp tổng hợp tư liệu, điều tra định lượng qua bảng hỏi với 200 mẫu, phỏng vấn sâu, quan sát thực địa và phân tích định tính kết hợp phân tích thống kê mô tả nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện.

  5. Giải pháp nào giúp cân bằng giữa quản lý nhà nước và vai trò cộng đồng?
    Thiết lập mô hình quản lý lễ hội dựa trên đối thoại, lấy ý kiến cộng đồng làm trung tâm, trao quyền tự chủ cho cộng đồng trong tổ chức lễ hội, đồng thời chính quyền hỗ trợ về mặt kỹ thuật, tài chính và đảm bảo an ninh trật tự.

Kết luận

  • Cộng đồng cư dân địa phương giữ vai trò trung tâm trong bảo tồn và phát huy giá trị di tích và lễ hội đền Trần, với tỷ lệ tham gia tích cực trên 70%.
  • Nhận thức của người dân về giá trị di sản đã được nâng cao nhưng vẫn cần tiếp tục đẩy mạnh công tác tuyên truyền và giáo dục.
  • Nhà nước hóa lễ hội mang lại lợi ích về quản lý nhưng cũng gây ra những tác động tiêu cực đến tính truyền thống và sáng tạo của lễ hội.
  • Cần xây dựng cơ chế phối hợp hiệu quả giữa chính quyền và cộng đồng nhằm bảo tồn bền vững di sản văn hóa.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình đào tạo, nâng cao nhận thức, hoàn thiện mô hình quản lý lễ hội và tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong vòng 2-3 năm tới.

Luận văn kêu gọi các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng cùng chung tay bảo tồn và phát huy giá trị di tích, lễ hội đền Trần, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và phát triển bền vững đất nước.