Tình Trạng Dinh Dưỡng, Khẩu Phần và Thói Quen Ăn Uống của Người Bệnh Đái Tháo Đường Tuýp II

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (TCYTTG), đái tháo đường (ĐTĐ) là một hội chứng có đặc tính biểu hiện bằng tăng glucose máu do hậu quả của việc thiếu hoặc mất hoàn toàn insulin hoặc do có sự liên quan đến sự suy yếu trong bài tiết và hoạt động của insulin [11]. Định nghĩa này nhấn mạnh vai trò quan trọng của insulin trong việc điều hòa glucose máu và chỉ ra rằng ĐTĐ là một bệnh lý phức tạp với nhiều nguyên nhân khác nhau. Việc hiểu rõ định nghĩa này là cơ sở để tiếp cận chẩn đoán và điều trị bệnh một cách hiệu quả. Insulin đóng vai trò then chốt trong việc vận chuyển glucose từ máu vào tế bào, cung cấp năng lượng cho cơ thể. Sự thiếu hụt hoặc đề kháng insulin dẫn đến tăng glucose máu, gây ra các triệu chứng và biến chứng của ĐTĐ.

Đái tháo đường được phân loại thành 2 tuýp chính là tuýp I và tuýp II. ĐTĐ tuýp I: được định nghĩa là hậu quả của quá trình hủy hoại các tế bào beta của đảo tụy. Người bệnh phải dùng insulin ngoại lai để chuyển hóa, ngăn ngừa tình trạng nhiễm toan ceton có thể gây hôn mê và tử vong. ĐTĐ tuýp II: ĐTĐ không phụ thuộc insulin, là thể bệnh chiếm ưu thế trong ĐTĐ. Bệnh thường tồn tại trong thời gian dài mà không có triệu chứng lâm sàng. Phân biệt rõ ràng hai tuýp này là cực kỳ quan trọng để lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp. ĐTĐ tuýp 1 thường xuất hiện ở người trẻ, trong khi ĐTĐ tuýp 2 phổ biến hơn ở người lớn tuổi và thường liên quan đến lối sống. Ngoài ra, ĐTĐ cũng bao gồm đái tháo đường thai kỳ là rối loạn dung nạp glucose được chẩn đoán lần đầu tiên khi có thai và một số thể đặc biệt khác [7],[28].

Việc sử dụng các tiêu chuẩn chẩn đoán được cập nhật đảm bảo rằng bệnh nhân được xác định và điều trị kịp thời. Lưu ý rằng, tiêu chuẩn HbA1c > 6.5% chỉ nên sử dụng ở các phòng xét nghiệm đạt chuẩn. Tại Việt Nam, tiêu chuẩn HbA1C chỉ được sử dụng để theo dõi và tiên lượng bệnh.

Mục tiêu điều trị của ĐTĐ tuýp II là duy trì được lượng glucose máu khi đói và glucose máu sau ăn gần như mức độ sinh lý, đạt được mức HbA1c lý tưởng nhằm giảm các biến chứng có liên quan, giảm tỷ lệ tử vong do ĐTĐ; đồng thời giảm cân nặng với người thừa cân, béo phì hoặc duy trì cân nặng hợp lý [7]. Mục tiêu cụ thể bao gồm kiểm soát đường huyết, huyết áp, và lipid máu. Kiểm soát đường huyết giúp giảm nguy cơ biến chứng mạch máu nhỏ (thận, mắt, thần kinh) và biến chứng mạch máu lớn (tim mạch, đột quỵ). HbA1c là chỉ số đánh giá kiểm soát đường huyết trung bình trong 2-3 tháng gần đây, nên được duy trì dưới 7%.

Thuốc phải kết hợp chế độ ăn và luyện tập. Với những người bệnh mới chẩn đoán ĐTĐ mà mức glucose máu thấp, chưa có biến chứng, thay đổi lối sống có theo dõi sát và đánh giá là phương pháp điều trị được áp dụng mà chưa cần dùng thuốc 3-6 tháng. Thay đổi lối sống bao gồm chế độ ăn uống lành mạnh (giàu chất xơ, ít đường và chất béo bão hòa), vận động thể lực đều đặn (ít nhất 150 phút mỗi tuần), và bỏ thuốc lá. Đây là nền tảng của điều trị ĐTĐ, giúp cải thiện kiểm soát đường huyết, giảm cân, và cải thiện sức khỏe tim mạch. Chế độ ăn đóng vai trò then chốt, cần được cá nhân hóa theo nhu cầu và sở thích của bệnh nhân.

Những số liệu này cho thấy sự gia tăng đáng báo động của bệnh ĐTĐ trên toàn cầu. Nguyên nhân chủ yếu là do lối sống ít vận động, chế độ ăn uống không lành mạnh, và tình trạng béo phì ngày càng gia tăng. Hậu quả của ĐTĐ bao gồm các biến chứng nghiêm trọng như bệnh tim mạch, đột quỵ, mù lòa, suy thận, và cắt cụt chi.

Tại Việt Nam, 20 năm trước, tỷ lệ mắc ĐTĐ chỉ chiếm 1-2% dân số và tập trung tại các thành phố lớn [14]. Đến năm 2012, ước tính tỷ lệ này trên toàn quốc là 5,7%. Đáng chú ý là 60% số người mắc ĐTĐ trong cộng đồng không được phát hiện và khi phát hiện đã mắc các biến chứng nghiêm trọng [1]. Tỷ lệ mắc ĐTĐ tại Việt Nam đang gia tăng nhanh chóng, đặc biệt là ở các khu vực thành thị. Nguyên nhân có thể là do sự thay đổi trong lối sống, chế độ ăn uống, và sự gia tăng tỷ lệ béo phì. Việc phát hiện sớm bệnh ĐTĐ là rất quan trọng để ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng.

TTDD đóng vai trò quan trọng trong việc chẩn đoán, xử trí nguy cơ dinh dưỡng và hỗ trợ các biện pháp điều trị khác. Việc đánh giá, theo dõi TTDD được chính xác, chặt chẽ giúp tăng hiệu quả sử dụng thuốc cho người bệnh và góp phần nâng cao chất lượng điều trị. Đặc biệt, trong điều trị ĐTĐ, chế độ dinh dưỡng là rất quan trọng, là khâu cơ bản để khống chế đường huyết và giảm nhẹ hoặc đề phòng các biến chứng. Chế độ dinh dưỡng hợp lý, đủ về số lượng và chất lượng giúp kiểm soát đường huyết ở mức điều hòa, duy trì cân nặng phù hợp đồng thời làm giảm sự xuất hiện các biến chứng, đảm bảo sức khỏe, nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh [25].

Đặc biệt, trong điều trị ĐTĐ, chế độ dinh dưỡng là rất quan trọng, là khâu cơ bản để khống chế đường huyết và giảm nhẹ hoặc đề phòng các biến chứng. Chế độ dinh dưỡng hợp lý, đủ về số lượng và chất lượng giúp kiểm soát đường huyết ở mức điều hòa, duy trì cân nặng phù hợp đồng thời làm giảm sự xuất hiện các biến chứng, đảm bảo sức khỏe, nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh [25].

Một chế độ ăn cân bằng, giàu chất xơ, ít đường và chất béo bão hòa giúp duy trì đường huyết ổn định, giảm nguy cơ biến chứng. Ngoài ra, một số nghiên cứu đã chỉ ra, tỷ lệ người bệnh ĐTĐ có thừa cân, béo phì tương đối cao: Tỷ lệ này là 20,2% trong nghiên cứu của Phạm Thị Thùy Hương (2017) và 20,8% theo Hồ Thị Thanh Tâm (2017) [14][21]. Tỷ lệ VB/VM vượt ngưỡng ở người bệnh ĐTĐ là cao, lần lượt là 73,9% và 89,3% theo Khổng Thị Thúy Lan (2015) và Phạm Thị Thùy Hương (2017) [14][15].

Khẩu phần ăn và thói quen ăn uống cũng liên quan mật thiết tới bệnh ĐTĐ. Việc ăn thiếu lipid và thừa glucid dẫn đến đường máu sau ăn tăng cao [24]. Có thể thấy việc đánh giá TTDD, khẩu phần và thói quen ăn uống và quan trọng và cần thiết. Việc thay đổi những thói quen ăn uống xấu có thể giúp người bệnh kiểm soát được đường huyết tốt hơn.