Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, đặc biệt là phần tri thức đọc - hiểu tác phẩm văn xuôi trong chương trình Ngữ văn 12 nâng cao, trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của ngành giáo dục, học sinh THPT hiện nay chủ yếu trong độ tuổi 16-18, có khả năng tổng hợp kiến thức và điều khiển hoạt động học tập, nhưng vẫn cần sự định hướng khoa học từ giáo viên để phát triển năng lực đọc hiểu văn học một cách hiệu quả. Mục tiêu nghiên cứu nhằm nhận diện, hệ thống hóa tri thức lí luận văn học liên quan đến tác phẩm văn xuôi trong phần tri thức đọc - hiểu, đồng thời đề xuất phương pháp tích hợp tri thức lí luận này vào quá trình dạy học nhằm giúp học sinh chủ động, sáng tạo trong việc chiếm lĩnh tác phẩm.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình Ngữ văn 12 nâng cao tại trường THPT Lý Thường Kiệt, Long Biên, Hà Nội, trong giai đoạn từ năm 2015 đến 2016. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần phát triển năng lực đọc hiểu, tư duy phê phán và cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh, đồng thời nâng cao chất lượng giảng dạy của giáo viên trong bối cảnh hội nhập giáo dục quốc tế. Qua đó, giúp học sinh không chỉ tiếp nhận kiến thức mà còn biết vận dụng linh hoạt tri thức lí luận văn học để khai thác sâu sắc các tác phẩm văn xuôi cụ thể.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết dạy học tích hợp và lý thuyết lí luận văn học. Lý thuyết dạy học tích hợp được hiểu là sự phối hợp các tri thức gần gũi, có quan hệ mật thiết nhằm tạo nên kết quả tổng hợp vững chắc, giúp học sinh phát triển năng lực toàn diện. Lý thuyết lí luận văn học cung cấp hệ thống quan điểm, khái niệm về cấu trúc nội tại tác phẩm, các yếu tố như thời gian trần thuật, nhân vật, người kể chuyện, cốt truyện, và đặc trưng thể loại văn học. Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: tri thức lí luận văn học, tri thức đọc - hiểu, và phương pháp dạy học tích hợp.

Tri thức lí luận văn học được xem là "chiếc chìa khóa" giúp học sinh và giáo viên tiếp cận tác phẩm một cách khoa học, không chỉ dừng lại ở cảm nhận cảm tính mà còn có khả năng phân tích, đánh giá sâu sắc. Việc tích hợp tri thức lí luận vào phần tri thức đọc - hiểu trong SGK Ngữ văn 12 nâng cao giúp hình thành năng lực tư duy, cảm thụ thẩm mỹ và năng lực diễn đạt cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lí luận và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu trong nước và quốc tế về lí luận văn học, chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn 12 nâng cao, kết quả khảo sát thực trạng dạy học tại trường THPT Lý Thường Kiệt. Cỡ mẫu khảo sát gồm 10 giáo viên dạy Ngữ văn tại trường, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm phản ánh thực trạng giảng dạy.

Phân tích số liệu thống kê được thực hiện để đánh giá mức độ tích hợp tri thức lí luận trong giáo án và giờ dạy, đồng thời so sánh giữa chương trình cơ bản và nâng cao. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2015 đến tháng 10/2016, bao gồm khảo sát, thiết kế giáo án, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tích hợp tri thức lí luận văn học còn hạn chế: Qua khảo sát 10 giáo viên, chỉ 30% giáo viên sử dụng tri thức lí luận văn học một cách hợp lí trong giáo án và giờ dạy, 70% còn lại chưa chú trọng hoặc tích hợp chưa hiệu quả. Điều này cho thấy phần lớn giáo viên chưa khai thác tri thức lí luận trong phần tri thức đọc - hiểu một cách sâu sắc.

  2. Chương trình Ngữ văn 12 nâng cao có lượng tri thức lí luận phong phú hơn: So sánh giữa chương trình cơ bản và nâng cao cho thấy chương trình nâng cao có phần tri thức lí luận trải rộng và chi tiết hơn, đặc biệt ở phần tri thức đọc - hiểu cuối mỗi bài học. Ví dụ, tác phẩm Rừng xà nu được phân tích kỹ về thời gian trần thuật và thời gian được trần thuật, giúp học sinh hiểu sâu sắc cấu trúc tác phẩm.

  3. Phương pháp dạy học tích hợp chưa được áp dụng đồng bộ: Chỉ 20% giáo viên tổ chức giờ học theo phương pháp tích hợp, phần lớn vẫn áp dụng phương pháp truyền thống, thầy giảng trò nghe thụ động. Điều này ảnh hưởng đến sự hứng thú và khả năng vận dụng tri thức của học sinh.

  4. Thuận lợi và khó khăn trong quá trình dạy học tích hợp: Thuận lợi gồm có chương trình và SGK được thiết kế theo hướng tích hợp, giáo viên được đào tạo phương pháp mới, cơ sở vật chất dần được cải thiện. Khó khăn gồm thói quen dạy học truyền thống, nhận thức chưa đầy đủ về vai trò tri thức lí luận, sự thiếu đồng bộ trong đánh giá học sinh về phần kiến thức này.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc tích hợp tri thức lí luận văn học trong phần tri thức đọc - hiểu với quá trình dạy học tác phẩm văn xuôi cụ thể là một giải pháp cần thiết để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn. Việc tích hợp giúp học sinh phát triển năng lực đọc hiểu, tư duy phản biện và cảm thụ thẩm mỹ, đồng thời giúp giáo viên có công cụ khoa học để hướng dẫn học sinh khai thác tác phẩm.

So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này khẳng định tầm quan trọng của tri thức lí luận trong giáo dục phổ thông, đồng thời chỉ ra những hạn chế trong thực tiễn giảng dạy hiện nay. Việc trình bày dữ liệu qua biểu đồ so sánh tỷ lệ giáo viên áp dụng tích hợp và bảng thống kê phân bố tri thức lí luận trong SGK giúp minh họa rõ nét thực trạng và sự khác biệt giữa các chương trình.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các phương pháp dạy học tích hợp hiệu quả, góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực người học, phù hợp với yêu cầu giáo dục hiện đại và hội nhập quốc tế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học tích hợp: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về tích hợp tri thức lí luận văn học trong phần tri thức đọc - hiểu, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng cho giáo viên. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng bộ giáo án mẫu tích hợp tri thức lí luận văn học: Phát triển các giáo án mẫu minh họa cách tích hợp tri thức lí luận vào dạy học tác phẩm văn xuôi cụ thể, giúp giáo viên tham khảo và áp dụng linh hoạt. Chủ thể thực hiện là các tổ chuyên môn trường THPT, hoàn thành trong 1 năm.

  3. Đổi mới hình thức kiểm tra, đánh giá học sinh: Bổ sung các câu hỏi, bài tập liên quan đến tri thức lí luận văn học trong đề kiểm tra thường xuyên và định kỳ nhằm khuyến khích học sinh vận dụng kiến thức lí luận trong phân tích tác phẩm. Thời gian áp dụng từ năm học tiếp theo, do nhà trường và giáo viên chủ động thực hiện.

  4. Tăng cường sử dụng phương tiện dạy học hiện đại: Khuyến khích giáo viên sử dụng máy chiếu, phần mềm hỗ trợ, tài liệu điện tử để minh họa các khái niệm lí luận văn học, tạo hứng thú và tăng hiệu quả tiếp thu cho học sinh. Nhà trường cần đầu tư trang thiết bị và hỗ trợ kỹ thuật trong vòng 1 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng tích hợp tri thức lí luận văn học vào giảng dạy, từ đó cải thiện chất lượng giờ học và phát triển năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Ngữ văn: Là tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ hơn về vai trò của lí luận văn học trong dạy học phổ thông, đồng thời học hỏi phương pháp tích hợp hiệu quả.

  3. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên đào tạo: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đổi mới chương trình, sách giáo khoa phù hợp với xu hướng giáo dục hiện đại.

  4. Nghiên cứu sinh, học giả trong lĩnh vực giáo dục và văn học: Tài liệu tham khảo để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về phương pháp dạy học tích hợp và vai trò của tri thức lí luận văn học trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích hợp tri thức lí luận văn học trong dạy học Ngữ văn?
    Tích hợp giúp học sinh phát triển năng lực đọc hiểu, tư duy phản biện và cảm thụ thẩm mỹ, đồng thời giúp giáo viên có công cụ khoa học để hướng dẫn phân tích tác phẩm, tránh dạy học theo lối truyền thống khô khan.

  2. Phần tri thức đọc - hiểu trong SGK Ngữ văn 12 nâng cao có gì đặc biệt?
    Phần này cung cấp các kiến thức lí luận văn học cơ bản, giúp học sinh hiểu sâu sắc cấu trúc, thể loại, phương thức nghệ thuật của tác phẩm, từ đó nâng cao khả năng phân tích và cảm thụ văn học.

  3. Khó khăn lớn nhất khi áp dụng phương pháp dạy học tích hợp là gì?
    Khó khăn chủ yếu là thói quen dạy học truyền thống, nhận thức chưa đầy đủ về vai trò tri thức lí luận, thiếu đồng bộ trong đánh giá và hạn chế về cơ sở vật chất, thiết bị hỗ trợ.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể tích hợp tri thức lí luận hiệu quả?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản về phương pháp tích hợp, xây dựng kế hoạch giảng dạy khoa học, lựa chọn nội dung phù hợp và sử dụng đa dạng phương tiện dạy học để tạo hứng thú cho học sinh.

  5. Tích hợp tri thức lí luận có ảnh hưởng thế nào đến kết quả học tập của học sinh?
    Học sinh nắm vững tri thức lí luận sẽ có khả năng phân tích tác phẩm sâu sắc hơn, bài viết thuyết phục hơn và phát triển năng lực tư duy, cảm thụ thẩm mỹ, từ đó nâng cao kết quả học tập môn Ngữ văn.

Kết luận

  • Tri thức lí luận văn học trong phần tri thức đọc - hiểu là công cụ quan trọng giúp học sinh tiếp cận tác phẩm văn xuôi một cách khoa học và hiệu quả.
  • Việc tích hợp tri thức lí luận vào quá trình dạy học tác phẩm văn xuôi trong chương trình Ngữ văn 12 nâng cao còn nhiều hạn chế, chủ yếu do thói quen dạy học truyền thống và nhận thức chưa đầy đủ của giáo viên.
  • Chương trình Ngữ văn 12 nâng cao có lượng tri thức lí luận phong phú hơn so với chương trình cơ bản, tạo điều kiện thuận lợi cho việc đổi mới phương pháp dạy học.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể như đào tạo giáo viên, xây dựng giáo án mẫu, đổi mới đánh giá và tăng cường phương tiện dạy học nhằm nâng cao hiệu quả tích hợp tri thức lí luận.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho việc phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học của học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông trong giai đoạn hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục, trường học và giáo viên cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng ứng dụng tích hợp tri thức lí luận trong các cấp học khác.