Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang là thách thức toàn cầu nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến tài nguyên nước, năng lượng, sức khỏe con người, nông nghiệp và đa dạng sinh học. Theo Tổ chức Khí tượng Thế giới, từ 1996 đến 2016, thiên tai do BĐKH đã gây thiệt hại kinh tế lên đến hàng nghìn tỷ đô la và làm chết khoảng 520.000 người trên toàn thế giới. Việt Nam, với bờ biển dài và địa hình đa dạng, là một trong năm quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Trong 45 năm (1956-2000), Việt Nam đã chịu ảnh hưởng của 311 cơn bão và áp thấp nhiệt đới, gây thiệt hại hàng nghìn tỷ đồng và ảnh hưởng đến hàng trăm nghìn ha đất nông nghiệp. Đặc biệt, dự báo đến cuối thế kỷ XXI, khoảng 40% diện tích Đồng bằng sông Cửu Long và 11% diện tích Đồng bằng sông Hồng sẽ bị ngập nước, ảnh hưởng trực tiếp đến 10-12% dân số và gây tổn thất khoảng 10% GDP.

Nhận thức được tầm quan trọng của giáo dục trong ứng phó với BĐKH, Việt Nam đã triển khai nhiều chính sách và chương trình hành động nhằm tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu (GDBĐKH) vào hệ thống giáo dục phổ thông. Luận văn tập trung nghiên cứu việc tích hợp GDBĐKH cho học sinh trung học phổ thông tỉnh Bắc Kạn trong dạy học phần Sinh thái học - Sinh học 12. Mục tiêu cụ thể là xây dựng chủ đề tích hợp GDBĐKH và tổ chức dạy học nhằm phát triển nhận thức, thái độ và kỹ năng vận dụng kiến thức của học sinh trong ứng phó với BĐKH. Nghiên cứu được thực hiện tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn trong năm học 2018-2019, với ý nghĩa góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục môi trường và phát triển bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục tích hợp, đặc biệt là dạy học tích hợp và giáo dục biến đổi khí hậu. Dạy học tích hợp được hiểu là quá trình liên kết các nội dung học tập từ nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm phát triển năng lực tổng hợp và giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh. Theo d’Haunaut (1977), có bốn mức độ tích hợp: tích hợp trong nội bộ môn học, tích hợp đa môn, tích hợp liên môn và tích hợp xuyên môn. Trong đó, tích hợp GDBĐKH được thực hiện chủ yếu ở mức độ lồng ghép nội dung và liên hệ kiến thức trong môn Sinh học.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Biến đổi khí hậu (BĐKH): Sự thay đổi khí hậu do hoạt động của con người làm thay đổi thành phần khí quyển, gây ra các hiện tượng như tăng nhiệt độ, mực nước biển dâng, thiên tai bất thường.
  • Giáo dục biến đổi khí hậu (GDBĐKH): Hệ thống tri thức và biện pháp giáo dục nhằm nâng cao nhận thức, kỹ năng và thái độ ứng phó với BĐKH.
  • Dạy học theo chủ đề: Phương pháp tổ chức dạy học dựa trên các chủ đề có tính tích hợp cao, giúp học sinh phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn.
  • Năng lực vận dụng kiến thức: Khả năng sử dụng kiến thức đã học để giải thích, phân tích và xử lý các tình huống thực tế liên quan đến BĐKH và bảo vệ môi trường.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết, điều tra thực trạng và thực nghiệm sư phạm.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Tài liệu chính thức của Liên Hiệp Quốc, Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam, các văn bản pháp luật liên quan đến BĐKH và giáo dục.
    • Tài liệu khoa học, sách giáo khoa Sinh học 12, các bài báo và luận văn liên quan.
    • Phiếu khảo sát nhận thức và thực trạng dạy học tích hợp GDBĐKH của 40 giáo viên và học sinh tại 14 trường THPT tỉnh Bắc Kạn.
    • Kết quả thực nghiệm sư phạm trên hai lớp học: lớp thực nghiệm (TN) áp dụng phương án tích hợp GDBĐKH và lớp đối chứng (ĐC) dạy theo sách giáo viên.

  • Phương pháp phân tích:

    • Sử dụng thống kê mô tả, phân tích phương sai, kiểm định chi bình phương để so sánh kết quả học tập giữa lớp TN và ĐC.
    • Phân tích nội dung, so sánh mức độ nhận thức và thực hiện tích hợp GDBĐKH.
    • Sử dụng phần mềm Excel để xử lý số liệu và biểu diễn kết quả dưới dạng bảng và biểu đồ.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Nghiên cứu lý thuyết và điều tra thực trạng: tháng 6-9/2018.
    • Thiết kế chủ đề tích hợp và biện pháp dạy học: tháng 10-11/2018.
    • Thực nghiệm sư phạm: tháng 12/2018 - 3/2019.
    • Phân tích dữ liệu và hoàn thiện luận văn: tháng 4-8/2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học tích hợp GDBĐKH tại Bắc Kạn:

    • 70% giáo viên đã được tập huấn về dạy học theo chủ đề, nhưng chỉ 20% thường xuyên tích hợp GDBĐKH trong môn Sinh học, 50% thỉnh thoảng thực hiện, 15% ít khi và 15% không thực hiện.
    • 90% giáo viên gặp khó khăn do thiếu cơ sở vật chất và phương tiện dạy học; 85% thiếu thời gian tổ chức bài học tích hợp; 80% thiếu kiến thức về BĐKH.
    • 100% giáo viên mong muốn được hỗ trợ về biện pháp tổ chức dạy học tích hợp, phương tiện dạy học và nguồn tài liệu về BĐKH.

  2. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm:

    • Lớp TN áp dụng phương án tích hợp GDBĐKH có điểm trung bình kiểm tra 15 phút và kiểm tra một tiết cao hơn lớp ĐC khoảng 15-20%.
    • Phân tích phương sai cho thấy sự khác biệt điểm số giữa hai lớp có ý nghĩa thống kê (p < 0,05).
    • Năng lực vận dụng kiến thức của học sinh lớp TN được đánh giá cao hơn, với 85% học sinh đạt mức năng lực khá trở lên, so với 60% ở lớp ĐC.

  3. Nhận thức và thái độ của học sinh:

    • Học sinh được dạy theo phương án tích hợp có nhận thức rõ hơn về nguyên nhân, biểu hiện và tác động của BĐKH.
    • Học sinh thể hiện thái độ tích cực hơn trong việc tham gia các hoạt động bảo vệ môi trường và ứng phó với BĐKH.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc tích hợp GDBĐKH trong dạy học phần Sinh thái học - Sinh học 12 tại tỉnh Bắc Kạn góp phần nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức của học sinh. Việc sử dụng các biện pháp dạy học tích cực như bài tập tình huống, đóng vai, dạy học theo dự án giúp học sinh chủ động khám phá, liên hệ kiến thức với thực tế, từ đó tăng cường hứng thú và ý thức bảo vệ môi trường.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với xu hướng giáo dục tích hợp nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề và ý thức công dân toàn cầu. Tuy nhiên, khó khăn về cơ sở vật chất, thời gian và kiến thức chuyên môn của giáo viên vẫn là rào cản lớn cần được khắc phục. Việc xây dựng quy trình và tài liệu hướng dẫn tích hợp GDBĐKH là cần thiết để hỗ trợ giáo viên thực hiện hiệu quả hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ so sánh điểm kiểm tra giữa lớp TN và ĐC, bảng tần suất nhận thức và thái độ của học sinh, cũng như bảng thống kê các khó khăn và nhu cầu hỗ trợ của giáo viên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức tập huấn chuyên sâu cho giáo viên về GDBĐKH và dạy học tích hợp:

    • Mục tiêu: Nâng cao kiến thức và kỹ năng tổ chức dạy học tích hợp cho 100% giáo viên Sinh học tỉnh Bắc Kạn.
    • Thời gian: Triển khai trong 6 tháng đầu năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển và cung cấp bộ tài liệu, phương tiện dạy học hỗ trợ tích hợp GDBĐKH:

    • Mục tiêu: Cung cấp tài liệu chuẩn và phương tiện trực quan cho giáo viên và học sinh.
    • Thời gian: Hoàn thiện trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các tổ chức phi chính phủ về môi trường.

  3. Xây dựng quy trình và kế hoạch bài học theo chủ đề tích hợp GDBĐKH:

    • Mục tiêu: Hỗ trợ giáo viên thiết kế bài giảng phù hợp với đặc điểm địa phương và chương trình Sinh học 12.
    • Thời gian: Triển khai song song với tập huấn giáo viên.
    • Chủ thể thực hiện: Các trường đại học sư phạm, trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  4. Tăng cường hoạt động trải nghiệm và ngoại khóa về BĐKH cho học sinh:

    • Mục tiêu: Phát triển kỹ năng thực hành và ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh.
    • Thời gian: Thực hiện thường xuyên trong năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Nhà trường phối hợp với các tổ chức môi trường địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Sinh học trung học phổ thông:

    • Lợi ích: Nắm vững phương pháp tích hợp GDBĐKH, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.
    • Use case: Thiết kế bài giảng, tổ chức hoạt động học tập tích cực.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các sở, phòng giáo dục:

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và giải pháp nâng cao chất lượng giáo dục môi trường trong nhà trường.
    • Use case: Lập kế hoạch tập huấn, phân bổ nguồn lực hỗ trợ giáo viên.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành giáo dục, môi trường:

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về giáo dục biến đổi khí hậu.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và cơ quan quản lý môi trường:

    • Lợi ích: Hiểu vai trò của giáo dục trong ứng phó BĐKH, phối hợp với nhà trường triển khai các chương trình giáo dục.
    • Use case: Xây dựng chương trình giáo dục cộng đồng, hỗ trợ tài liệu và hoạt động ngoại khóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu vào môn Sinh học?
    Giáo dục biến đổi khí hậu giúp học sinh hiểu rõ nguyên nhân, hậu quả và cách ứng phó với BĐKH. Môn Sinh học có nội dung liên quan mật thiết đến môi trường và sinh thái, tạo điều kiện thuận lợi để tích hợp kiến thức này một cách tự nhiên và hiệu quả.

  2. Phương pháp dạy học tích hợp GDBĐKH được áp dụng như thế nào?
    Các phương pháp như bài tập tình huống, đóng vai, dạy học theo dự án được sử dụng để kích thích sự chủ động, sáng tạo và phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh, giúp các em vận dụng kiến thức vào thực tế.

  3. Khó khăn lớn nhất khi thực hiện tích hợp GDBĐKH là gì?
    Thiếu cơ sở vật chất, phương tiện dạy học, thời gian tổ chức bài học và kiến thức chuyên môn về BĐKH của giáo viên là những khó khăn chính được ghi nhận trong nghiên cứu.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc tích hợp GDBĐKH?
    Hiệu quả được đánh giá qua kết quả học tập, năng lực vận dụng kiến thức của học sinh, cũng như thái độ và hành vi ứng phó với BĐKH. Các công cụ đánh giá bao gồm kiểm tra kiến thức, quan sát hoạt động học tập và khảo sát nhận thức.

  5. Tại sao tỉnh Bắc Kạn là địa phương phù hợp để nghiên cứu tích hợp GDBĐKH?
    Bắc Kạn có hệ sinh thái đa dạng với nhiều khu bảo tồn và vườn quốc gia, tạo điều kiện thực tế phong phú để học sinh liên hệ kiến thức với môi trường sống xung quanh, từ đó nâng cao hiệu quả giáo dục biến đổi khí hậu.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về tích hợp giáo dục biến đổi khí hậu trong dạy học Sinh học 12 tại tỉnh Bắc Kạn.
  • Đã xây dựng quy trình và biện pháp tích hợp GDBĐKH phù hợp với đặc điểm địa phương và chương trình giáo dục phổ thông.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy tích hợp GDBĐKH nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức của học sinh.
  • Giáo viên cần được hỗ trợ về kiến thức, phương pháp và phương tiện dạy học để thực hiện tích hợp hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp tập huấn, phát triển tài liệu, tổ chức hoạt động trải nghiệm nhằm nâng cao chất lượng giáo dục biến đổi khí hậu trong nhà trường.

Next steps: Triển khai tập huấn giáo viên, hoàn thiện tài liệu hướng dẫn và mở rộng nghiên cứu tại các địa phương khác.

Call to action: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp để đưa giáo dục biến đổi khí hậu trở thành nội dung thiết yếu trong chương trình giảng dạy, góp phần phát triển bền vững và bảo vệ môi trường sống cho thế hệ tương lai.