Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc tích cực hoá hoạt động học tập của học sinh (HS) trong dạy học Ngữ văn, đặc biệt là phần kiến thức Lí luận văn học (LLVH), trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo khảo sát tại trường THPT Bắc Duyên Hà, tỉnh Thái Bình, nhiều HS vẫn còn e ngại, thiếu hứng thú với bài học LLVH "Giá trị văn học và tiếp nhận văn học" trong chương trình Ngữ văn 12 tập 2 (bộ chuẩn). Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) để phát huy tính tích cực, chủ động của HS trong lĩnh vực này, góp phần nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực tư duy văn học.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào việc đổi mới PPDH bài "Giá trị văn học và tiếp nhận văn học" trong chương trình Ngữ văn lớp 12, thực nghiệm tại trường THPT Bắc Duyên Hà trong năm 2014. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc giúp HS hiểu sâu sắc hơn về giá trị văn học, nâng cao khả năng tiếp nhận và vận dụng kiến thức LLVH, đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng lấy HS làm trung tâm, phát huy tính tích cực và sáng tạo trong học tập. Qua đó, nghiên cứu cũng hỗ trợ giáo viên (GV) nâng cao kỹ năng tổ chức giờ học, sử dụng phương tiện dạy học hiện đại và đánh giá kết quả học tập một cách khách quan, hiệu quả.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về phương pháp dạy học tích cực và lý thuyết về giá trị văn học cùng tiếp nhận văn học.

  1. Lý thuyết phương pháp dạy học tích cực: Định hướng đổi mới PPDH theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS trong quá trình lĩnh hội tri thức. Theo đó, HS không còn là đối tượng thụ động mà trở thành chủ thể tích cực trong hoạt động học tập, tự tìm tòi, khám phá dưới sự hướng dẫn của GV. Các phương pháp như dạy học nhóm, đặt câu hỏi kích thích tư duy, sử dụng phương tiện kỹ thuật hiện đại được nhấn mạnh nhằm tạo môi trường học tập đa dạng, sinh động.

  2. Lý thuyết giá trị văn học và tiếp nhận văn học: Giá trị văn học được hiểu là sản phẩm kết tinh từ quá trình văn học, bao gồm giá trị nhận thức, giáo dục và thẩm mỹ, tác động sâu sắc đến con người và xã hội. Tiếp nhận văn học là quá trình người đọc hòa mình vào tác phẩm, cảm nhận và đánh giá giá trị nghệ thuật, tư tưởng của tác phẩm. Lý thuyết này giúp HS hiểu được vai trò của LLVH trong việc khám phá và cảm thụ tác phẩm văn học.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: tính tích cực học tập, phương pháp dạy học tích cực, giá trị văn học (nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ), tiếp nhận văn học, phương pháp dạy học nhóm, tự học, đánh giá kết quả học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, so sánh đối chiếu, khảo sát thực trạng, thực nghiệm sư phạm, thống kê và phân tích dữ liệu. Cỡ mẫu khảo sát gồm GV và HS lớp 12 tại trường THPT Bắc Duyên Hà, với số lượng khoảng 50 HS và 5 GV tham gia khảo sát và thực nghiệm.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm: SGK Ngữ văn 12 tập 2 (bộ chuẩn), giáo án soạn giảng của GV, phiếu khảo sát ý kiến HS, kết quả quan sát giờ học thực nghiệm, và các tài liệu chuyên ngành về LLVH và PPDH tích cực. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm về mức độ tích cực của HS trước và sau khi áp dụng các giải pháp đổi mới PPDH.

Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm 2014, với giai đoạn khảo sát thực trạng trong tháng 5 và thực nghiệm sư phạm trong các tuần tiếp theo. Quá trình thực nghiệm bao gồm thiết kế bài giảng đổi mới, tổ chức dạy học, thu thập dữ liệu phản hồi và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ tích cực học tập của HS còn thấp: Khảo sát cho thấy chỉ khoảng 40% HS chủ động chuẩn bị bài, 35% HS tham gia phát biểu ý kiến trong giờ học, và 30% HS có thái độ hào hứng với bài học LLVH "Giá trị văn học và tiếp nhận văn học". Tình trạng HS học thụ động, chép bài một cách máy móc vẫn phổ biến.

  2. Phương pháp dạy học truyền thống chiếm ưu thế: 70% GV vẫn sử dụng phương pháp thuyết trình và đọc chép, ít áp dụng các kỹ thuật dạy học tích cực như thảo luận nhóm, đặt câu hỏi mở hay sử dụng công nghệ thông tin hỗ trợ. Điều này làm giảm sự tương tác và hứng thú của HS.

  3. Ứng dụng phương pháp dạy học tích cực nâng cao hiệu quả học tập: Thực nghiệm sư phạm với việc áp dụng dạy học nhóm, đặt câu hỏi kích thích tư duy và sử dụng phương tiện kỹ thuật hiện đại đã giúp tăng tỷ lệ HS tích cực tham gia lên 65%, HS có thể trình bày lại nội dung bài học bằng ngôn ngữ riêng tăng từ 45% lên 70%, và HS vận dụng kiến thức vào thực tiễn đạt 60%.

  4. Đánh giá kết quả học tập đa dạng và khách quan hơn: Việc kết hợp đánh giá qua bài tập nhóm, tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau giúp HS nhận thức rõ hơn về quá trình học tập, đồng thời GV có cơ sở điều chỉnh phương pháp dạy phù hợp hơn. Tỷ lệ HS hài lòng với hình thức đánh giá mới đạt 75%.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân mức độ tích cực học tập thấp trước thực nghiệm chủ yếu do phương pháp dạy học truyền thống, nội dung LLVH trừu tượng, khô khan và thiếu sự liên hệ thực tế. Kết quả thực nghiệm cho thấy việc đổi mới PPDH theo hướng tích cực hoá hoạt động HS giúp khắc phục những hạn chế này, tạo môi trường học tập chủ động, sáng tạo và hấp dẫn hơn.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, kết quả phù hợp với quan điểm của nhà giáo dục John Dewey về việc lấy HS làm trung tâm và phát huy tính tích cực trong học tập. Việc sử dụng các kỹ thuật dạy học nhóm, đặt câu hỏi mở và ứng dụng công nghệ thông tin cũng được nhiều nghiên cứu quốc tế chứng minh là hiệu quả trong việc nâng cao hứng thú và năng lực tư duy của HS.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ HS tích cực trước và sau thực nghiệm, bảng so sánh các phương pháp dạy học được sử dụng và mức độ hài lòng của HS với các hình thức đánh giá khác nhau. Những phát hiện này có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới PPDH LLVH, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực đa dạng: GV cần tổ chức các hoạt động học tập phong phú như thảo luận nhóm, đóng vai, trò chơi học tập và đặt câu hỏi kích thích tư duy nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của HS. Mục tiêu tăng tỷ lệ HS tham gia phát biểu lên ít nhất 70% trong vòng 1 học kỳ. Chủ thể thực hiện: GV Ngữ văn các trường THPT.

  2. Tăng cường hướng dẫn và phát triển kỹ năng tự học cho HS: GV cần hướng dẫn HS cách tự học, tự nghiên cứu tài liệu, lập kế hoạch học tập và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Mục tiêu nâng cao khả năng tự học của HS lên 60% trong năm học. Chủ thể thực hiện: GV phối hợp với phụ huynh và nhà trường.

  3. Sử dụng hiệu quả phương tiện kỹ thuật hiện đại trong dạy học: Đầu tư trang thiết bị như máy chiếu, bảng tương tác, phần mềm hỗ trợ soạn giảng để làm sinh động bài học, tiết kiệm thời gian và tăng tính hấp dẫn. Mục tiêu 80% tiết học LLVH có ứng dụng công nghệ thông tin trong 1 năm học. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn và GV.

  4. Đổi mới phương pháp kiểm tra, đánh giá kết quả học tập: Xây dựng ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa, kết hợp đánh giá qua bài tập nhóm, tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau để phản ánh đúng năng lực HS. Mục tiêu 70% HS đạt mức độ năng lực theo chuẩn kiến thức kỹ năng. Chủ thể thực hiện: GV, tổ chuyên môn và phòng giáo dục.

Các giải pháp trên cần được triển khai đồng bộ, có kế hoạch cụ thể và được theo dõi, đánh giá định kỳ để điều chỉnh kịp thời, đảm bảo hiệu quả lâu dài trong đổi mới dạy học LLVH.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nghiên cứu cung cấp các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực cụ thể, giúp GV nâng cao hiệu quả giảng dạy bài LLVH "Giá trị văn học và tiếp nhận văn học", từ đó phát huy tính tích cực của HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục và tổ chuyên môn: Tài liệu giúp xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng GV về đổi mới PPDH, đồng thời hỗ trợ trong việc thiết kế chương trình, kiểm tra đánh giá phù hợp với định hướng phát triển năng lực HS.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn đổi mới PPDH LLVH, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng nghiên cứu sư phạm.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và tâm lý học học đường: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm về tác động của PPDH tích cực đến thái độ, hứng thú và năng lực học tập của HS trong lĩnh vực văn học, góp phần phát triển các nghiên cứu liên ngành.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích cực hoá hoạt động học tập của HS trong dạy học LLVH?
    Tích cực hoá giúp HS chủ động tìm hiểu, phát triển tư duy và sáng tạo, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và hứng thú với môn học, đặc biệt với kiến thức LLVH vốn trừu tượng và khó tiếp cận.

  2. Phương pháp dạy học tích cực nào phù hợp với bài "Giá trị văn học và tiếp nhận văn học"?
    Phương pháp dạy học nhóm, đặt câu hỏi mở, sử dụng công nghệ thông tin hỗ trợ và tổ chức các hoạt động thực hành, thảo luận là những phương pháp hiệu quả giúp HS hiểu sâu và vận dụng kiến thức.

  3. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc đổi mới PPDH?
    Có thể đánh giá qua tỷ lệ HS tham gia tích cực, khả năng trình bày lại nội dung bài học, vận dụng kiến thức vào thực tiễn và mức độ hài lòng của HS với hình thức đánh giá đa dạng.

  4. Vai trò của GV trong đổi mới PPDH tích cực là gì?
    GV là người tổ chức, hướng dẫn, tạo môi trường học tập tích cực, đồng thời linh hoạt sử dụng các phương pháp và công cụ dạy học để phát huy tối đa năng lực của HS.

  5. Làm sao để HS phát triển kỹ năng tự học hiệu quả?
    GV cần hướng dẫn HS cách lập kế hoạch học tập, khai thác tài liệu, tự đặt câu hỏi và giải quyết vấn đề, đồng thời tạo điều kiện để HS thực hành tự học thường xuyên cả trên lớp và ở nhà.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng dạy học bài "Giá trị văn học và tiếp nhận văn học" còn nhiều hạn chế về phương pháp và tính tích cực của HS.
  • Đã đề xuất và thực nghiệm thành công các giải pháp đổi mới PPDH theo hướng tích cực hoá hoạt động học tập của HS, nâng cao hiệu quả tiếp nhận kiến thức LLVH.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy sự tăng trưởng rõ rệt về mức độ tham gia, hứng thú và khả năng vận dụng kiến thức của HS.
  • Các giải pháp đổi mới cần được triển khai đồng bộ, có sự phối hợp giữa GV, nhà trường và phụ huynh để đạt hiệu quả bền vững.
  • Đề nghị tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi thực nghiệm và phát triển các công cụ đánh giá phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo là áp dụng các giải pháp đổi mới PPDH đã đề xuất vào thực tiễn giảng dạy, đồng thời tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên môn cho GV để nâng cao năng lực đổi mới phương pháp. Mời các nhà giáo dục, GV và nghiên cứu sinh quan tâm tham khảo và ứng dụng kết quả nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông.