Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế mạnh mẽ và hội nhập quốc tế sâu rộng, mối quan hệ lao động giữa người lao động (NLĐ) và người sử dụng lao động (NSDLĐ) ngày càng trở nên phức tạp và đòi hỏi sự điều chỉnh phù hợp nhằm đảm bảo hài hòa lợi ích các bên. Tại quận Tân Phú, thành phố Hồ Chí Minh, với gần 20.000 doanh nghiệp và hơn 500.000 dân cư, hàng năm giải quyết việc làm cho khoảng 20.000 lao động, việc xây dựng và thực hiện thỏa ước lao động tập thể (TƯLĐTT) đóng vai trò then chốt trong việc ổn định quan hệ lao động, thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương. Tuy nhiên, theo báo cáo từ năm 2013 đến 2019, chỉ có khoảng 39% doanh nghiệp có tổ chức công đoàn thực hiện ký kết TƯLĐTT, còn lại 61% chưa thực hiện, cho thấy nhiều tồn tại trong việc áp dụng pháp luật lao động tại địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng pháp luật về TƯLĐTT theo quy định của Bộ Luật Lao động Việt Nam, đánh giá quá trình thực thi tại quận Tân Phú trong giai đoạn 2013-2017, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi. Nghiên cứu có phạm vi tập trung vào các doanh nghiệp đã xây dựng TƯLĐTT trên địa bàn quận, giai đoạn năm năm đầu tiên áp dụng Bộ Luật Lao động năm 2012, làm cơ sở cho việc sửa đổi, bổ sung phù hợp với Bộ Luật Lao động năm 2019.

Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ góp phần nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền lợi NLĐ, mà còn giúp doanh nghiệp phát triển bền vững, tạo môi trường lao động hài hòa, ổn định, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội của quận Tân Phú và thành phố Hồ Chí Minh nói chung.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quan trọng trong lĩnh vực quan hệ lao động và pháp luật lao động, bao gồm:

  • Lý thuyết thương lượng tập thể: Được Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) định nghĩa là quá trình đàm phán giữa đại diện NLĐ và NSDLĐ nhằm xác lập điều kiện làm việc và điều khoản tuyển dụng, điều chỉnh quan hệ lao động, tạo sự hài hòa và ổn định trong quan hệ lao động.

  • Mô hình thỏa ước lao động tập thể: Phân loại thành thỏa ước doanh nghiệp, thỏa ước ngành và thỏa ước nhóm doanh nghiệp, với các đặc điểm và phạm vi áp dụng khác nhau, phản ánh sự đa dạng trong tổ chức quan hệ lao động.

  • Khái niệm về quyền và nghĩa vụ trong quan hệ lao động: Bao gồm quyền thương lượng, ký kết, thực hiện và giám sát thỏa ước lao động tập thể, cũng như các biện pháp xử lý vi phạm theo quy định pháp luật.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: thỏa ước lao động tập thể, thương lượng tập thể, tổ chức công đoàn cơ sở, tranh chấp lao động tập thể, hiệu lực và thời hạn thỏa ước, xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực lao động.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu từ Phòng Lao động - Thương binh và Xã hội quận Tân Phú, Liên đoàn Lao động quận, các báo cáo thống kê từ năm 2013 đến 2019, cùng các văn bản pháp luật liên quan như Bộ Luật Lao động năm 2012, 2019, Nghị định số 05/2015/NĐ-CP, Nghị định số 28/2020/NĐ-CP.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích thống kê số liệu về số lượng doanh nghiệp có tổ chức công đoàn, số lượng thỏa ước lao động tập thể được ký kết, tỷ lệ doanh nghiệp thực hiện đúng quy trình; phân tích nội dung thỏa ước, quá trình thương lượng, ký kết và thực hiện; so sánh các quy định pháp luật cũ và mới; phân tích các trường hợp tranh chấp và xử lý vi phạm.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung vào giai đoạn 2013-2019, trong đó trọng tâm là năm năm đầu tiên áp dụng Bộ Luật Lao động 2012 (2013-2017), làm cơ sở đánh giá và đề xuất hoàn thiện pháp luật.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp có tổ chức công đoàn trên địa bàn quận Tân Phú, với số liệu tổng hợp từ hơn 1.300 bản TƯLĐTT được gửi đến cơ quan quản lý trong giai đoạn nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ doanh nghiệp ký kết TƯLĐTT còn thấp: Trong giai đoạn 2013-2019, chỉ có 1.391 bản TƯLĐTT được gửi từ các doanh nghiệp có tổ chức công đoàn trên tổng số gần 20.000 doanh nghiệp, tương đương khoảng 39% doanh nghiệp thực hiện ký kết. Năm 2019, số doanh nghiệp có tổ chức công đoàn gửi TƯLĐTT là 1.326, tăng mạnh so với 98 doanh nghiệp năm 2013, nhưng vẫn chưa đạt mục tiêu 100% theo nghị quyết Đại hội Công đoàn thành phố.

  2. Chất lượng và tính thực chất của TƯLĐTT còn hạn chế: Một số doanh nghiệp thực hiện ký kết TƯLĐTT theo hình thức đối phó, không tổ chức thương lượng tập thể thực sự, không lấy ý kiến NLĐ hoặc lấy ý kiến hình thức, dẫn đến TƯLĐTT mang tính hình thức, không phản ánh đúng nguyện vọng và quyền lợi của NLĐ.

  3. Vai trò của tổ chức công đoàn cơ sở chưa phát huy hiệu quả: Công đoàn cơ sở tại nhiều doanh nghiệp hoạt động chưa hiệu quả, cán bộ công đoàn thiếu kỹ năng thương lượng, không đủ bản lĩnh để đại diện NLĐ, dẫn đến việc thương lượng và ký kết TƯLĐTT không đạt kết quả như mong muốn.

  4. Quy trình thương lượng và ký kết TƯLĐTT được thực hiện đầy đủ tại các doanh nghiệp có uy tín: Các doanh nghiệp lớn, có tổ chức công đoàn hoạt động hiệu quả như Co.op Mart Hòa Bình, Công ty Cổ phần thực phẩm Cầu Tre, thực hiện đầy đủ các bước từ đề xuất thương lượng, lấy ý kiến NLĐ, thương lượng, lấy ý kiến biểu quyết và ký kết TƯLĐTT theo đúng quy định pháp luật.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng ký kết TƯLĐTT chưa đạt hiệu quả cao là do nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ hoạt động theo mô hình kinh tế gia đình, chưa nhận thức đầy đủ vai trò của TƯLĐTT trong việc bảo vệ quyền lợi NLĐ và phát triển bền vững doanh nghiệp. Bên cạnh đó, sự thiếu năng lực và kinh nghiệm của cán bộ công đoàn cơ sở cũng làm giảm sức mạnh thương lượng tập thể.

So với các nghiên cứu trong ngành, kết quả này phù hợp với xu hướng chung tại nhiều địa phương khác, nơi mà việc thực thi pháp luật lao động còn nhiều khó khăn do hạn chế về nguồn lực và nhận thức. Việc một số doanh nghiệp ký kết TƯLĐTT mang tính hình thức cũng phản ánh thực trạng né tránh trách nhiệm pháp lý, gây ảnh hưởng tiêu cực đến quyền lợi NLĐ và sự ổn định quan hệ lao động.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ doanh nghiệp có tổ chức công đoàn gửi TƯLĐTT qua các năm, bảng phân loại doanh nghiệp theo quy mô và mức độ thực hiện TƯLĐTT, cũng như biểu đồ so sánh các nội dung thương lượng được thực hiện tại các doanh nghiệp lớn và nhỏ.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ thực trạng và nguyên nhân tồn tại, từ đó đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về TƯLĐTT, góp phần xây dựng quan hệ lao động hài hòa, ổn định và tiến bộ tại quận Tân Phú.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức về vai trò của TƯLĐTT
    Chủ thể thực hiện: Liên đoàn Lao động quận, các cơ quan quản lý nhà nước về lao động
    Mục tiêu: Đạt 90% doanh nghiệp có tổ chức công đoàn hiểu rõ và thực hiện ký kết TƯLĐTT trong vòng 2 năm tới
    Giải pháp: Tổ chức các hội thảo, tập huấn, phát hành tài liệu hướng dẫn, truyền thông đa phương tiện về lợi ích và quy trình xây dựng TƯLĐTT.

  2. Nâng cao năng lực cán bộ công đoàn cơ sở
    Chủ thể thực hiện: Liên đoàn Lao động thành phố và quận
    Mục tiêu: 100% cán bộ công đoàn cơ sở được đào tạo kỹ năng thương lượng và pháp luật lao động trong 1 năm
    Giải pháp: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ năng thương lượng, pháp luật lao động, kỹ năng đại diện NLĐ, đồng thời xây dựng mạng lưới hỗ trợ chuyên môn.

  3. Hoàn thiện khung pháp luật và tăng cường chế tài xử phạt vi phạm
    Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, các cơ quan lập pháp
    Mục tiêu: Ban hành các quy định pháp luật mới, tăng mức xử phạt vi phạm về thương lượng và ký kết TƯLĐTT trong vòng 3 năm
    Giải pháp: Rà soát, sửa đổi các quy định liên quan, bổ sung các biện pháp chế tài mạnh mẽ nhằm bắt buộc doanh nghiệp tuân thủ quy trình thương lượng và ký kết TƯLĐTT.

  4. Xây dựng mô hình thí điểm TƯLĐTT nhóm doanh nghiệp
    Chủ thể thực hiện: Liên đoàn Lao động quận, các doanh nghiệp trong cùng ngành hoặc khu vực
    Mục tiêu: Triển khai thành công mô hình TƯLĐTT nhóm tại ít nhất 3 ngành nghề trong 2 năm tới
    Giải pháp: Hỗ trợ doanh nghiệp liên kết xây dựng TƯLĐTT nhóm, tạo điều kiện thuận lợi cho thương lượng tập thể, nâng cao quyền lợi NLĐ và giảm chi phí thương lượng cho doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ công đoàn cơ sở và các cấp công đoàn
    Lợi ích: Nắm vững kiến thức pháp luật về TƯLĐTT, nâng cao kỹ năng thương lượng, thực hiện hiệu quả vai trò đại diện NLĐ.
    Use case: Chuẩn bị nội dung thương lượng, tổ chức lấy ý kiến NLĐ, giám sát thực hiện thỏa ước.

  2. Người sử dụng lao động và quản lý doanh nghiệp
    Lợi ích: Hiểu rõ quy trình, quyền và nghĩa vụ trong thương lượng tập thể, xây dựng quan hệ lao động hài hòa, giảm thiểu tranh chấp.
    Use case: Xây dựng chính sách lao động phù hợp, thực hiện đúng quy định pháp luật, nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về lao động và chính quyền địa phương
    Lợi ích: Đánh giá thực trạng thực thi pháp luật lao động, xây dựng chính sách hỗ trợ, giám sát và xử lý vi phạm.
    Use case: Lập kế hoạch kiểm tra, hướng dẫn doanh nghiệp, xử lý tranh chấp và vi phạm pháp luật.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành luật lao động, quản trị nhân sự
    Lợi ích: Có tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật lao động và thực tiễn áp dụng tại địa phương.
    Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, bài báo khoa học liên quan đến quan hệ lao động và pháp luật lao động.

Câu hỏi thường gặp

  1. TƯLĐTT là gì và vai trò của nó trong quan hệ lao động?
    TƯLĐTT là thỏa thuận bằng văn bản giữa đại diện NLĐ và NSDLĐ về điều kiện lao động, tiền lương, quyền lợi và nghĩa vụ của các bên. Vai trò chính là tạo sự hài hòa, ổn định quan hệ lao động, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của NLĐ và thúc đẩy phát triển doanh nghiệp.

  2. Quy trình thương lượng và ký kết TƯLĐTT được thực hiện như thế nào?
    Quy trình gồm các bước: đề xuất thương lượng, lấy ý kiến NLĐ, thông báo nội dung thương lượng cho NSDLĐ, tiến hành phiên họp thương lượng, lấy ý kiến biểu quyết NLĐ, ký kết và gửi TƯLĐTT đến cơ quan quản lý. Mỗi bước phải tuân thủ nguyên tắc bình đẳng, thiện chí và công khai.

  3. Tại sao nhiều doanh nghiệp chưa thực hiện ký kết TƯLĐTT?
    Nguyên nhân chủ yếu là do nhận thức chưa đầy đủ về vai trò của TƯLĐTT, doanh nghiệp nhỏ và vừa hoạt động theo mô hình gia đình, cán bộ công đoàn thiếu kỹ năng, và một số doanh nghiệp ký kết mang tính hình thức để đối phó kiểm tra.

  4. Các biện pháp xử lý vi phạm trong lĩnh vực TƯLĐTT là gì?
    Các biện pháp gồm phạt tiền từ vài trăm nghìn đến hàng chục triệu đồng tùy mức độ vi phạm, cảnh cáo, yêu cầu sửa đổi, bổ sung thỏa ước, thậm chí tuyên bố thỏa ước vô hiệu. Các biện pháp này được quy định rõ trong Nghị định số 28/2020/NĐ-CP và các văn bản liên quan.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về TƯLĐTT tại địa phương?
    Cần tăng cường tuyên truyền, đào tạo cán bộ công đoàn, hoàn thiện pháp luật, tăng cường chế tài xử phạt, đồng thời xây dựng mô hình thí điểm TƯLĐTT nhóm doanh nghiệp để tạo sức lan tỏa và hiệu quả thực tế.

Kết luận

  • Tỷ lệ doanh nghiệp tại quận Tân Phú ký kết TƯLĐTT còn thấp, chỉ đạt khoảng 39% trong giai đoạn 2013-2019, chưa đáp ứng mục tiêu đề ra.
  • Chất lượng và tính thực chất của TƯLĐTT chưa cao, nhiều doanh nghiệp ký kết mang tính hình thức, thiếu sự tham gia thực sự của NLĐ.
  • Công đoàn cơ sở chưa phát huy hết vai trò do hạn chế về năng lực và kỹ năng thương lượng.
  • Cần hoàn thiện pháp luật, tăng cường tuyên truyền, đào tạo và xây dựng mô hình thí điểm để nâng cao hiệu quả thực thi TƯLĐTT.
  • Nghiên cứu là cơ sở khoa học quan trọng để các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và tổ chức công đoàn cải thiện quan hệ lao động, góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững tại quận Tân Phú và thành phố Hồ Chí Minh.

Hành động tiếp theo: Các bên liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật lao động trên toàn thành phố.