Mối quan hệ giữa tăng trưởng đầu tư trực tiếp nước ngoài và thương mại

• Tác giả: Nguyễn Văn Dũ
• Người hướng dẫn: GS. Trần Ngọc Thơ
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế TP. Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Tài Chính – Ngân Hàng
• Đề tài: Mối Quan Hệ Giữa Tăng Trưởng, Đầu Tư Trực Tiếp Nước Ngoài Và Thương Mại
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: TP. Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU
• 1.1. Lý do chọn đề tài
• 1.2. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.3. Câu hỏi nghiên cứu
• 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.5. Phương pháp nghiên cứu
• 1.6. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu
• 1.7. Kết cấu luận văn
• 2. CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VÀ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN CÓ LIÊN QUAN
• 2.1. Các lý thuyết về đầu tư trực tiếp nước ngoài
• 2.2. Lý thuyết năng suất cận biên vốn
• 2.3. Lý thuyết về chu kỳ sản phẩm
• 2.4. Mô hình “đàn nhạn” của Akamatsu
• 3. CHƯƠNG 3: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH KINH TẾ VIỆT NAM
• 3.1. Tăng trưởng kinh tế
• 3.2. Thương mại
• 3.3. Đầu tư trực tiếp nước ngoài
• 4. CHƯƠNG 4: PHƯƠNG PHÁP VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Phương pháp nghiên cứu
• 4.2. Kết quả nghiên cứu
• 4.2.1. Mô tả dữ liệu
• 4.2.2. Thống kê mô tả
• 4.2.3. Kiểm định nghiệm đơn vị
• 4.2.4. Kiểm định mối quan hệ đồng liên kết
• 4.2.5. Kiểm định chuẩn đoán các mô hình
• 4.2.6. Ước lượng mô hình hiệu chỉnh sai số (Error Correction Model – ECM) dài hạn theo phương pháp ARDL đối với biến DLn(Y) là biến phụ thuộc
• 4.2.7. Ước lượng mô hình hiệu chỉnh sai số (Error Correction Model – ECM) dài hạn theo phương pháp ARDL đối với biến DLn(K) là biến phụ thuộc
• 4.2.8. Phân tích Granger Causality và hướng tác động của các biến
• 5. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH
• 5.1. Các hàm ý chính sách
• 5.2. Hạn chế của đề tài và hướng nghiên cứu tiếp theo
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Giới thiệu

Bài nghiên cứu này nhằm mục đích kiểm tra mối quan hệ giữa tăng trưởng, đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), và thương mại của Việt Nam trong giai đoạn từ năm 1994 đến 2018. Đầu tư nước ngoài đã trở thành một động lực quan trọng cho tăng trưởng kinh tế. Theo lý thuyết, thương mại quốc tế không chỉ thúc đẩy sản xuất mà còn tạo ra cơ hội cho các doanh nghiệp áp dụng công nghệ mới. Nghiên cứu này sẽ sử dụng phương pháp phân phối trễ tự hồi quy (ARDL) để phân tích mối quan hệ giữa các biến này. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách mà đầu tư trực tiếp nước ngoài và thương mại tương tác với nhau và ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế.

II. Tổng quan lý thuyết về đầu tư trực tiếp nước ngoài

Các lý thuyết về đầu tư trực tiếp nước ngoài đã được phát triển để giải thích động lực và tác động của FDI đến tăng trưởng kinh tế. Lý thuyết năng suất cận biên vốn cho rằng đầu tư nước ngoài có thể làm tăng năng suất và thu nhập quốc dân. Lý thuyết chu kỳ sản phẩm của Vernon chỉ ra rằng các sản phẩm trải qua các giai đoạn khác nhau, từ đó dẫn đến việc chuyển hướng từ xuất khẩu sang đầu tư trực tiếp nước ngoài. Mô hình “đàn nhạn” của Akamatsu mô tả quá trình phát triển công nghiệp, trong đó FDI đóng vai trò quan trọng trong giai đoạn cuối. Những lý thuyết này cung cấp nền tảng cho việc hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa đầu tư trực tiếp nước ngoài và tăng trưởng kinh tế.

2.1. Lý thuyết năng suất cận biên vốn

Lý thuyết này cho rằng khi dòng vốn di chuyển tự do giữa các quốc gia, năng suất biên của vốn sẽ trở nên cân bằng. Điều này có nghĩa là đầu tư trực tiếp nước ngoài không chỉ mang lại lợi ích cho nước nhận đầu tư mà còn cho nước đầu tư. Tuy nhiên, lý thuyết này không giải thích được hiện tượng một số quốc gia có dòng vốn chảy vào và chảy ra đồng thời.

2.2. Lý thuyết chu kỳ sản phẩm

Lý thuyết này cho rằng các sản phẩm trải qua bốn giai đoạn: giới thiệu, phát triển, chín muồi và suy thoái. Trong giai đoạn cuối, các công ty thường chuyển sản xuất sang các nước có chi phí thấp hơn, dẫn đến đầu tư trực tiếp nước ngoài. Lý thuyết này giúp giải thích tại sao các doanh nghiệp lại chọn đầu tư trực tiếp nước ngoài thay vì xuất khẩu.

2.3. Mô hình đàn nhạn của Akamatsu

Mô hình này mô tả quá trình phát triển công nghiệp qua ba giai đoạn: nhập khẩu, thay thế nhập khẩu và xuất khẩu. FDI thường xảy ra ở giai đoạn cuối, khi các công ty tìm kiếm lợi thế cạnh tranh. Mô hình này cho thấy sự chuyển dịch của đầu tư trực tiếp nước ngoài từ các nước phát triển sang các nước đang phát triển.

III. Tình hình kinh tế Việt Nam

Việt Nam đã chứng kiến sự gia tăng đáng kể trong đầu tư trực tiếp nước ngoài và thương mại trong những năm qua. Tỷ trọng FDI trong tổng vốn đầu tư toàn xã hội đã tăng từ 15% năm 2005 lên 30% năm 2018. Đầu tư nước ngoài không chỉ đóng góp vào tăng trưởng kinh tế mà còn thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Các ngành công nghiệp chế biến, chế tạo đã thu hút phần lớn FDI, tạo ra giá trị sản xuất công nghiệp lớn. Sự gia tăng này đã góp phần vào việc cải thiện môi trường đầu tư và thúc đẩy thương mại quốc tế.

3.1. Tăng trưởng kinh tế

Tăng trưởng GDP của Việt Nam trong giai đoạn 1994-2018 cho thấy sự phát triển mạnh mẽ, nhờ vào sự gia tăng của đầu tư trực tiếp nước ngoài và thương mại. Các chính sách khuyến khích FDI đã tạo ra môi trường thuận lợi cho các nhà đầu tư nước ngoài, từ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

3.2. Thương mại quốc tế

Thương mại quốc tế đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Việt Nam đã mở rộng quan hệ thương mại với nhiều quốc gia, tạo điều kiện cho việc xuất khẩu hàng hóa và thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài. Sự gia tăng kim ngạch xuất nhập khẩu đã góp phần vào sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

3.3. Đầu tư trực tiếp nước ngoài

FDI đã trở thành một nguồn lực quan trọng cho sự phát triển kinh tế của Việt Nam. Các dự án FDI không chỉ tạo ra việc làm mà còn chuyển giao công nghệ và nâng cao năng lực cạnh tranh cho các doanh nghiệp trong nước. Sự gia tăng FDI đã góp phần vào việc cải thiện cơ sở hạ tầng và phát triển các ngành công nghiệp chủ lực.

IV. Phương pháp và kết quả nghiên cứu

Nghiên cứu này sử dụng phương pháp phân phối trễ tự hồi quy (ARDL) để phân tích mối quan hệ giữa tăng trưởng, đầu tư trực tiếp nước ngoài, và thương mại. Dữ liệu được thu thập từ các nguồn đáng tin cậy như World Bank và World Development Indicators. Kết quả cho thấy trong dài hạn, đầu tư trực tiếp nước ngoài có tác động tích cực đến tổng nguồn vốn đầu tư và tăng trưởng kinh tế. Trong ngắn hạn, thương mại và đầu tư trực tiếp nước ngoài có tác động qua lại lẫn nhau, cho thấy sự tương tác mạnh mẽ giữa các yếu tố này.

4.1. Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp ARDL được áp dụng để kiểm tra mối quan hệ đồng liên kết giữa các biến. Phương pháp này cho phép phân tích cả mối quan hệ ngắn hạn và dài hạn giữa tăng trưởng, đầu tư trực tiếp nước ngoài, và thương mại. Kết quả từ mô hình ARDL sẽ cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách mà các yếu tố này tương tác với nhau.

4.2. Kết quả nghiên cứu

Kết quả nghiên cứu cho thấy rằng đầu tư trực tiếp nước ngoài có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế. Ngoài ra, thương mại cũng có tác động tích cực đến đầu tư trực tiếp nước ngoài và ngược lại. Điều này cho thấy sự tương tác mạnh mẽ giữa các yếu tố này trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

V. Kết luận và hàm ý chính sách

Nghiên cứu này đã chỉ ra rằng đầu tư trực tiếp nước ngoài và thương mại có mối quan hệ tương hỗ với tăng trưởng kinh tế. Các chính sách khuyến khích FDI và mở rộng thương mại quốc tế là cần thiết để thúc đẩy tăng trưởng bền vững. Các nhà quản lý kinh tế cần xem xét các yếu tố này khi xây dựng chính sách phát triển kinh tế. Kết quả nghiên cứu cung cấp bằng chứng thực tiễn cho việc xây dựng các chính sách hiệu quả nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế ổn định và bền vững.

5.1. Hàm ý chính sách

Các chính sách cần tập trung vào việc tạo ra môi trường thuận lợi cho đầu tư trực tiếp nước ngoài và khuyến khích thương mại quốc tế. Điều này có thể bao gồm việc cải thiện cơ sở hạ tầng, giảm thiểu thủ tục hành chính, và tăng cường hợp tác quốc tế.

5.2. Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo

Nghiên cứu này có một số hạn chế, bao gồm việc chỉ tập trung vào một số biến nhất định. Hướng nghiên cứu tiếp theo có thể mở rộng ra các yếu tố khác như chính sách tiền tệ, chính sách tài khóa, và các yếu tố vĩ mô khác ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế.

## Tổng quan nghiên cứu

Tăng trưởng kinh tế, đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và thương mại là ba yếu tố then chốt thúc đẩy sự phát triển kinh tế của Việt Nam trong giai đoạn 1994-2018. Theo số liệu từ World Bank và các chỉ số phát triển thế giới, GDP thực bình quân đầu người của Việt Nam đã có sự tăng trưởng ổn định với mức thấp nhất 4.77% vào năm 1999 và cao nhất đạt khoảng 7% vào năm 2018. Tỷ trọng FDI trong tổng vốn đầu tư toàn xã hội tăng từ gần 15% năm 2005 lên 30% năm 2018, đồng thời đóng góp ngày càng lớn vào tăng trưởng kinh tế và nguồn thu ngân sách quốc gia. Thương mại cũng có tốc độ tăng trưởng ấn tượng, với tổng kim ngạch xuất nhập khẩu tăng đều qua các năm, ngoại trừ giai đoạn khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế, FDI và thương mại tại Việt Nam trong cả ngắn hạn và dài hạn, đồng thời xác định hướng tác động qua lại giữa các yếu tố này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào dữ liệu chuỗi thời gian năm từ 1994 đến 2018, sử dụng các biến như GDP thực bình quân đầu người, tổng vốn đầu tư, tỷ lệ FDI so với GDP, độ mở thương mại và lực lượng lao động. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp bằng chứng thực tiễn hỗ trợ các nhà hoạch định chính sách xây dựng chiến lược phát triển kinh tế bền vững.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết kinh tế trọng yếu sau:

- **Lý thuyết năng suất cận biên vốn**: Giải thích tác động của FDI đến năng suất và thu nhập quốc dân thông qua việc tăng vốn vật chất và công nghệ.
- **Lý thuyết chiết trung của Dunning (mô hình OLI)**: Phân tích các lợi thế sở hữu, lợi thế khu vực và lợi thế nội hóa quyết định dòng FDI.
- **Lý thuyết tăng trưởng kinh tế hiện đại**: Xem xét các yếu tố đầu vào như lao động, vốn, tài nguyên và công nghệ ảnh hưởng đến tổng sản lượng xã hội.
- **Mô hình phân phối trễ tự hồi quy (ARDL)**: Phương pháp kinh tế lượng được sử dụng để phân tích mối quan hệ đồng liên kết giữa các biến trong chuỗi thời gian, phù hợp với mẫu nghiên cứu có số quan sát hạn chế.

Các khái niệm chính bao gồm: FDI, tăng trưởng kinh tế, thương mại quốc tế, đồng liên kết, và mô hình ARDL.

### Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu chuỗi thời gian năm từ 1994 đến 2018, lấy từ World Bank - World Development Indicators. Cỡ mẫu gồm 25 quan sát cho mỗi biến: GDP thực bình quân đầu người (Y), tổng vốn đầu tư (K), lực lượng lao động (L), tỷ lệ FDI (F), và độ mở thương mại (T). Tất cả các biến được chuyển sang dạng logarit tự nhiên để chuẩn hóa.

Phương pháp phân tích chính là mô hình ARDL, cho phép kiểm định đồng liên kết giữa các biến có mức độ dừng khác nhau (I(0) hoặc I(1)). Quy trình nghiên cứu bao gồm:

- Kiểm định nghiệm đơn vị (ADF, PP) để xác định tính dừng của các biến.
- Lựa chọn bậc trễ tối ưu dựa trên tiêu chí Akaike Information Criterion (AIC).
- Kiểm định mối quan hệ đồng liên kết giữa các biến.
- Ước lượng mô hình hiệu chỉnh sai số (ECM) dài hạn và mô hình ARDL ngắn hạn.
- Kiểm định chuẩn đoán mô hình (phương sai, tự tương quan, bỏ sót biến, tính ổn định).
- Phân tích Granger Causality để xác định hướng tác động giữa các biến.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- Trong dài hạn, FDI có tác động tích cực đến tổng vốn đầu tư (K), với hệ số ước lượng khoảng 0.18, và tổng vốn đầu tư có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế (Y) với hệ số 0.176, cả hai đều có ý nghĩa thống kê ở mức 1%.
- Trong ngắn hạn, thương mại (T) và FDI (F) có mối quan hệ tác động qua lại tích cực, thể hiện sự hỗ trợ lẫn nhau trong việc thúc đẩy kinh tế.
- Tăng trưởng kinh tế và thương mại đều có tác động tích cực đến tổng vốn đầu tư, với hướng tác động từ tăng trưởng và thương mại đến vốn đầu tư.
- Lực lượng lao động (L) ảnh hưởng tích cực đến thương mại, với hướng tác động từ lực lượng lao động đến thương mại.
- Kiểm định đồng liên kết cho thấy các biến Y, K, F, T có mối quan hệ đồng liên kết dài hạn, trong khi biến L không có mối quan hệ đồng liên kết dài hạn với các biến còn lại.

### Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các lý thuyết kinh tế về vai trò của FDI và thương mại trong thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Việc FDI tác động tích cực đến vốn đầu tư và tăng trưởng kinh tế phản ánh vai trò của vốn ngoại trong việc nâng cao năng suất và chuyển giao công nghệ. Mối quan hệ hai chiều giữa thương mại và FDI trong ngắn hạn cho thấy sự tương hỗ giữa mở cửa thị trường và thu hút đầu tư nước ngoài.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với các nghiên cứu tại các nước đang phát triển cho thấy FDI và thương mại là động lực chính của tăng trưởng. Tuy nhiên, sự khác biệt về mức độ tác động có thể do đặc thù kinh tế và chính sách của từng quốc gia. Việc lực lượng lao động ảnh hưởng đến thương mại cũng nhấn mạnh vai trò của nguồn nhân lực trong phát triển kinh tế.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng GDP, tốc độ tăng trưởng thương mại, và bảng phân bổ FDI theo ngành kinh tế để minh họa rõ hơn các phát hiện.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Tăng cường thu hút FDI chất lượng cao**: Tập trung vào các ngành công nghiệp chế biến, chế tạo và công nghệ cao nhằm nâng cao hiệu quả đầu tư và chuyển giao công nghệ, mục tiêu tăng tỷ trọng FDI trong tổng vốn đầu tư lên trên 35% trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Kế hoạch và Đầu tư, các cơ quan xúc tiến đầu tư.
- **Mở rộng và đa dạng hóa thị trường thương mại**: Đẩy mạnh ký kết và thực thi các hiệp định thương mại tự do, nâng cao độ mở thương mại, hướng tới tăng trưởng kim ngạch xuất nhập khẩu trên 10% mỗi năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương, các doanh nghiệp xuất nhập khẩu.
- **Phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao**: Đầu tư vào giáo dục và đào tạo kỹ năng, nâng cao trình độ lao động để đáp ứng yêu cầu của thị trường lao động và thương mại quốc tế. Mục tiêu tăng tỷ lệ lao động có kỹ năng lên 60% trong 10 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học, doanh nghiệp.
- **Cải thiện môi trường đầu tư và kinh doanh**: Đơn giản hóa thủ tục hành chính, nâng cao tính minh bạch và hiệu quả quản lý để tạo điều kiện thuận lợi cho FDI và thương mại phát triển bền vững. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, các cơ quan quản lý nhà nước.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Nhà hoạch định chính sách kinh tế**: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách thu hút FDI và phát triển thương mại nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.
- **Các nhà nghiên cứu và học giả kinh tế**: Tham khảo phương pháp nghiên cứu ARDL và các kết quả phân tích mối quan hệ đồng liên kết giữa các biến kinh tế quan trọng.
- **Doanh nghiệp đầu tư và xuất nhập khẩu**: Hiểu rõ tác động của FDI và thương mại đến tăng trưởng kinh tế để điều chỉnh chiến lược kinh doanh phù hợp với xu hướng phát triển.
- **Sinh viên và học viên cao học ngành kinh tế, tài chính**: Học tập cách áp dụng mô hình kinh tế lượng trong nghiên cứu thực tiễn và phân tích dữ liệu chuỗi thời gian.

## Câu hỏi thường gặp

1. **FDI ảnh hưởng như thế nào đến tăng trưởng kinh tế Việt Nam?**  
FDI đóng vai trò quan trọng trong việc tăng vốn đầu tư, chuyển giao công nghệ và nâng cao năng suất lao động, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế dài hạn với hệ số tác động tích cực khoảng 0.176.

2. **Thương mại và FDI có mối quan hệ như thế nào?**  
Thương mại và FDI có mối quan hệ hai chiều tích cực trong ngắn hạn, hỗ trợ lẫn nhau trong việc mở rộng thị trường và thu hút đầu tư.

3. **Phương pháp ARDL có ưu điểm gì trong nghiên cứu này?**  
ARDL phù hợp với dữ liệu chuỗi thời gian có biến dừng khác nhau, cho phép kiểm định đồng liên kết và ước lượng mô hình dài hạn hiệu quả với cỡ mẫu nhỏ.

4. **Lực lượng lao động ảnh hưởng ra sao đến thương mại?**  
Lực lượng lao động có tác động tích cực đến thương mại, cho thấy nguồn nhân lực chất lượng cao là yếu tố quan trọng thúc đẩy hoạt động xuất nhập khẩu.

5. **Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các quốc gia khác không?**  
Phương pháp và kết quả nghiên cứu có thể tham khảo cho các nước đang phát triển có đặc điểm kinh tế tương tự, tuy nhiên cần điều chỉnh theo bối cảnh và dữ liệu cụ thể của từng quốc gia.

## Kết luận

- Đã xác định được mối quan hệ đồng liên kết dài hạn giữa tăng trưởng kinh tế, FDI, thương mại và vốn đầu tư tại Việt Nam giai đoạn 1994-2018.  
- FDI và thương mại đều có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế, với mối quan hệ tương hỗ trong ngắn hạn.  
- Lực lượng lao động đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy thương mại và gián tiếp hỗ trợ tăng trưởng kinh tế.  
- Phương pháp ARDL là công cụ hiệu quả để phân tích mối quan hệ kinh tế phức tạp trong chuỗi thời gian có cỡ mẫu hạn chế.  
- Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển kinh tế bền vững, khuyến khích thu hút FDI và mở rộng thương mại.

**Hành động tiếp theo:** Các nhà quản lý và hoạch định chính sách cần áp dụng các khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả đầu tư và thương mại, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng với dữ liệu cập nhật để theo dõi xu hướng phát triển kinh tế Việt Nam.

**Kêu gọi hành động:** Đẩy mạnh hợp tác nghiên cứu và ứng dụng kết quả vào thực tiễn nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế ổn định và bền vững trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng.