Tổng quan nghiên cứu

Quá trình đô thị hóa tại Việt Nam diễn ra mạnh mẽ, đặc biệt tại các đô thị lớn như thành phố Phan Rang - Tháp Chàm, tỉnh Ninh Thuận. Tỷ lệ đô thị hóa tăng từ 19,6% năm 2009 lên khoảng 40% vào năm 2019, kéo theo sự chuyển đổi diện tích đất nông nghiệp sang đất phi nông nghiệp. Tại phường Mỹ Bình, thành phố Phan Rang - Tháp Chàm, dự án Khu đô thị biển Bình Sơn - Ninh Chữ đã thu hồi khoảng 53,99 ha đất, trong đó đất nông nghiệp chiếm 89,5%. Việc thu hồi đất này ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của các nông hộ, làm thay đổi các nguồn vốn sinh kế như vốn tự nhiên, vốn con người, vốn tài chính, vốn vật chất và vốn xã hội.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá tác động của việc thu hồi đất đến các nguồn vốn sinh kế của nông hộ tại phường Mỹ Bình, đồng thời phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập hộ gia đình sau thu hồi đất. Nghiên cứu sử dụng số liệu sơ cấp thu thập từ 130 hộ gia đình bị thu hồi đất trong năm 2022, cùng số liệu thứ cấp từ năm 2016 đến 2021. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đề xuất các chính sách hỗ trợ sinh kế, ổn định đời sống người dân sau thu hồi đất, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung sinh kế bền vững của DFID (1999), trong đó sinh kế của con người phụ thuộc vào năm loại vốn: vốn tự nhiên, vốn con người, vốn tài chính, vốn vật chất và vốn xã hội. Vốn tự nhiên bao gồm đất đai và tài nguyên thiên nhiên; vốn con người là trình độ học vấn, sức khỏe và kỹ năng; vốn tài chính là tiền bồi thường, thu nhập và tài sản có thể giao dịch; vốn vật chất là nhà cửa, phương tiện sản xuất; vốn xã hội là các mối quan hệ, sự hỗ trợ cộng đồng. Khung lý thuyết này giúp phân tích tác động của thu hồi đất đến từng nguồn vốn sinh kế và khả năng phục hồi của nông hộ.

Ngoài ra, mô hình thu nhập hộ gia đình theo Strauss (1986) và Jolliffe (1998) được vận dụng để phân tích thu nhập nông nghiệp và phi nông nghiệp, từ đó đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập sau thu hồi đất. Các khái niệm về nông hộ, thu hồi đất, tái định cư và khu đô thị mới cũng được làm rõ để đảm bảo tính chính xác trong phân tích.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các cơ quan quản lý địa phương, bao gồm số liệu thu hồi đất, bồi thường, tái định cư và các báo cáo kinh tế - xã hội từ năm 2016 đến 2021. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát trực tiếp 130 hộ gia đình bị thu hồi đất tại phường Mỹ Bình trong năm 2022, với phương pháp chọn mẫu phi ngẫu nhiên theo diện tích đất thu hồi từ cao đến thấp nhằm tăng độ tin cậy.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS 20 với các phương pháp thống kê mô tả, so sánh trước và sau thu hồi đất, và phân tích hồi quy logistic đa biến để xác định các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tăng thu nhập của hộ gia đình sau thu hồi đất. Cỡ mẫu 130 hộ đảm bảo độ tin cậy với sai số cho phép 10% và độ tin cậy 90%. Ngoài ra, phương pháp đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia của cộng đồng (PRA) và phỏng vấn chuyên gia được sử dụng để bổ sung thông tin định tính.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng đến vốn tự nhiên: Diện tích đất nông nghiệp thu hồi chiếm trung bình 89,5% tổng diện tích đất bị thu hồi, làm giảm đáng kể nguồn vốn tự nhiên của các hộ. Khoảng 60% hộ bị thu hồi trên 50% diện tích đất nông nghiệp, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng sản xuất nông nghiệp.

  2. Ảnh hưởng đến vốn con người: Trình độ học vấn của chủ hộ trung bình đạt mức trung cấp, tuy nhiên chỉ khoảng 35% hộ được đào tạo nghề hoặc chuyển đổi nghề nghiệp sau thu hồi đất. Số lao động trong ngành nông nghiệp giảm trung bình 25% so với trước thu hồi đất, làm giảm nguồn lực lao động nông nghiệp.

  3. Ảnh hưởng đến vốn tài chính: Tổng số tiền đền bù cho dự án đạt 122,7 tỷ đồng, trong đó 40,6% được sử dụng để đầu tư sản xuất kinh doanh, 30% chi tiêu cá nhân, còn lại dành cho học hành và tiết kiệm. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 45% hộ gia đình có thu nhập tăng sau thu hồi đất.

  4. Ảnh hưởng đến vốn vật chất và xã hội: Điều kiện nhà ở và các vật dụng gia đình như xe máy, tivi, tủ lạnh không thay đổi nhiều sau thu hồi đất. Tuy nhiên, khả năng tiếp cận dịch vụ xã hội như y tế, giáo dục và thương mại được cải thiện nhẹ do tái định cư tại khu đô thị mới.

  5. Phân tích hồi quy logistic đa biến: Các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tăng thu nhập sau thu hồi đất được sắp xếp theo hệ số tác động giảm dần gồm: nghề nghiệp chủ hộ (B = -2,679), số lao động trong ngành nông nghiệp (B = -1,557), trình độ học vấn chủ hộ (B = 0,580), diện tích đất nông nghiệp thu hồi (B = -0,364), sử dụng tiền đền bù đầu tư sản xuất (B = 0,163), tuổi chủ hộ (B = -0,108).

Thảo luận kết quả

Việc thu hồi đất làm giảm đáng kể vốn tự nhiên, ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động sản xuất nông nghiệp truyền thống của các nông hộ. Sự giảm sút số lao động trong ngành nông nghiệp và nghề nghiệp chủ hộ không phù hợp với các ngành nghề mới là nguyên nhân chính khiến nhiều hộ không thể tăng thu nhập sau thu hồi đất. Trình độ học vấn và việc sử dụng hiệu quả tiền đền bù đầu tư sản xuất kinh doanh là những yếu tố tích cực giúp một số hộ cải thiện thu nhập.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng khi thu hồi đất ảnh hưởng đến năm nguồn vốn sinh kế, đặc biệt là vốn tự nhiên và vốn con người. Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp hồi quy logistic để phân tích thay đổi thu nhập là điểm mới, giúp xác định rõ hơn các yếu tố quyết định khả năng phục hồi sinh kế. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ hộ có thu nhập tăng theo từng nhóm nghề nghiệp và bảng hệ số hồi quy logistic minh họa mức độ ảnh hưởng của các yếu tố.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo nghề và chuyển đổi nghề nghiệp: Tổ chức các khóa đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu thị trường lao động cho các hộ bị thu hồi đất, đặc biệt tập trung vào nhóm chủ hộ có nghề nghiệp nông nghiệp truyền thống. Mục tiêu tăng tỷ lệ lao động phi nông nghiệp lên ít nhất 50% trong vòng 2 năm, do UBND thành phố phối hợp với các trung tâm đào tạo nghề thực hiện.

  2. Hỗ trợ đầu tư sản xuất kinh doanh: Khuyến khích và hỗ trợ các hộ sử dụng tiền đền bù để đầu tư vào các ngành nghề phi nông nghiệp hoặc sản xuất kinh doanh mới, nhằm tăng thu nhập ổn định. Cần có chính sách tín dụng ưu đãi và tư vấn kỹ thuật trong vòng 3 năm tới, do các ngân hàng chính sách và phòng kinh tế địa phương triển khai.

  3. Cải thiện tiếp cận dịch vụ xã hội: Nâng cao chất lượng và mở rộng các dịch vụ y tế, giáo dục, thương mại tại khu tái định cư để đảm bảo đời sống vật chất và tinh thần của người dân. Mục tiêu tăng mức độ hài lòng dịch vụ lên 80% trong 2 năm, do các sở ngành liên quan phối hợp thực hiện.

  4. Quản lý và sử dụng hiệu quả đất đai: Xây dựng quy hoạch sử dụng đất hợp lý, đảm bảo diện tích đất nông nghiệp còn lại được khai thác hiệu quả, đồng thời kiểm soát chặt chẽ việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất. UBND thành phố cần rà soát và điều chỉnh quy hoạch hàng năm.

  5. Chính sách hỗ trợ đặc thù cho hộ cao tuổi: Đề xuất các chính sách an sinh xã hội, hỗ trợ tài chính và chăm sóc sức khỏe cho các hộ gia đình có chủ hộ cao tuổi, nhằm giảm thiểu rủi ro sinh kế. Thực hiện trong vòng 1 năm, phối hợp giữa các ban ngành địa phương và tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách địa phương: Giúp đánh giá tác động của các dự án thu hồi đất đến sinh kế người dân, từ đó xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp nhằm ổn định đời sống và phát triển kinh tế xã hội.

  2. Các nhà quản lý dự án và phát triển đô thị: Cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế các dự án thu hồi đất, tái định cư và hỗ trợ sinh kế hiệu quả, giảm thiểu tác động tiêu cực đến cộng đồng dân cư.

  3. Các tổ chức đào tạo nghề và phát triển nguồn nhân lực: Tham khảo để xây dựng chương trình đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu chuyển đổi nghề nghiệp của người dân bị thu hồi đất, nâng cao khả năng thích ứng và thu nhập.

  4. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành quản lý kinh tế, phát triển nông thôn: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, phân tích tác động thu hồi đất đến sinh kế, cũng như các giải pháp chính sách thực tiễn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Việc thu hồi đất ảnh hưởng như thế nào đến thu nhập của nông hộ?
    Việc thu hồi đất làm giảm diện tích đất canh tác, ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập nông nghiệp. Tuy nhiên, nếu hộ gia đình có trình độ học vấn cao và sử dụng hiệu quả tiền đền bù để đầu tư sản xuất kinh doanh, thu nhập có thể tăng lên. Ví dụ, khoảng 45% hộ trong nghiên cứu có thu nhập tăng sau thu hồi đất.

  2. Các nguồn vốn sinh kế nào bị ảnh hưởng nhiều nhất?
    Nguồn vốn tự nhiên (đất đai) bị ảnh hưởng nặng nề nhất do diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi chiếm gần 90%. Vốn con người và vốn tài chính cũng bị tác động do giảm số lao động nông nghiệp và cách sử dụng tiền đền bù không đồng đều.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích tác động?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh trước và sau thu hồi đất, và phân tích hồi quy logistic đa biến để xác định các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tăng thu nhập của hộ gia đình.

  4. Chính sách nào được đề xuất để hỗ trợ người dân sau thu hồi đất?
    Các chính sách đào tạo nghề, hỗ trợ đầu tư sản xuất kinh doanh, cải thiện dịch vụ xã hội, quản lý đất đai hiệu quả và hỗ trợ đặc thù cho hộ cao tuổi được đề xuất nhằm ổn định và nâng cao sinh kế.

  5. Tại sao nghiên cứu chọn phường Mỹ Bình làm điểm nghiên cứu?
    Phường Mỹ Bình là nơi thực hiện dự án Khu đô thị biển Bình Sơn - Ninh Chữ với diện tích thu hồi đất lớn và đã hoàn thành giải phóng mặt bằng, giúp thể hiện rõ nét tác động của thu hồi đất đến sinh kế người dân.

Kết luận

  • Việc thu hồi đất tại phường Mỹ Bình làm giảm đáng kể diện tích đất nông nghiệp, ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn vốn tự nhiên và sinh kế của nông hộ.
  • Các yếu tố nghề nghiệp chủ hộ, số lao động trong ngành nông nghiệp và trình độ học vấn là những nhân tố chính ảnh hưởng đến khả năng tăng thu nhập sau thu hồi đất.
  • Tiền đền bù nếu được sử dụng hiệu quả để đầu tư sản xuất kinh doanh sẽ giúp cải thiện thu nhập và ổn định đời sống.
  • Đề xuất các chính sách đào tạo nghề, hỗ trợ đầu tư, cải thiện dịch vụ xã hội và quản lý đất đai nhằm nâng cao sinh kế người dân sau thu hồi đất.
  • Nghiên cứu mở ra hướng tiếp tục đánh giá hiệu quả các chính sách hỗ trợ và khả năng thích ứng của nông hộ trong bối cảnh đô thị hóa nhanh tại các địa phương khác.

Để tiếp tục, các nhà quản lý và nhà nghiên cứu nên triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời theo dõi, đánh giá tác động lâu dài của thu hồi đất đến sinh kế người dân nhằm điều chỉnh chính sách phù hợp. Hành động kịp thời sẽ góp phần phát triển bền vững kinh tế - xã hội địa phương và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân.