Tổng quan nghiên cứu

Nền kinh tế ngầm là một thực thể tồn tại song song với nền kinh tế chính thức, ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển kinh tế và quản trị công tại các quốc gia. Tại khu vực Đông Nam Á (ASEAN), quy mô kinh tế ngầm được ước tính trung bình chiếm khoảng 32% GDP, phản ánh mức độ đáng kể của hoạt động kinh tế không chính thức. Nghiên cứu này tập trung phân tích tác động của tinh thần thuế và chất lượng thể chế lên quy mô nền kinh tế ngầm tại 5 quốc gia ASEAN gồm Việt Nam, Indonesia, Thái Lan, Philippines và Malaysia trong giai đoạn 1996 – 2013. Mục tiêu chính là lượng hóa mức độ ảnh hưởng của hai yếu tố này nhằm cung cấp bằng chứng khoa học định lượng hỗ trợ các nhà hoạch định chính sách trong khu vực. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các quốc gia có đủ dữ liệu từ World Values Survey và chỉ số quản trị toàn cầu của Ngân hàng Thế giới. Ý nghĩa nghiên cứu nằm ở việc cung cấp các chỉ số quan trọng giúp cải thiện quản trị công và nâng cao tinh thần thuế, từ đó giảm thiểu quy mô kinh tế ngầm, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của cộng đồng kinh tế ASEAN.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba khái niệm chính: kinh tế ngầm, tinh thần thuế và chất lượng thể chế. Kinh tế ngầm được định nghĩa là các hoạt động kinh tế không được đăng ký chính thức, bao gồm cả hợp pháp và phi pháp, tồn tại song song với nền kinh tế chính thức. Tinh thần thuế phản ánh thái độ tự nguyện và nghĩa vụ đạo đức của cá nhân trong việc nộp thuế, được xem là động lực nội tại thúc đẩy tuân thủ thuế. Chất lượng thể chế được đo lường qua sáu chỉ số quản trị toàn cầu: tiếng nói và trách nhiệm giải trình, ổn định chính trị, hiệu quả chính phủ, chất lượng quy định, quy tắc pháp luật và kiểm soát tham nhũng. Mô hình nghiên cứu sử dụng phương pháp MIMIC để ước lượng quy mô kinh tế ngầm như một biến không quan sát được, đồng thời áp dụng mô hình hồi quy tuyến tính với biến phụ thuộc là quy mô kinh tế ngầm và các biến độc lập gồm tinh thần thuế, các chỉ số chất lượng thể chế cùng các biến kiểm soát như GDP bình quân đầu người, tỷ trọng nông nghiệp và tỷ lệ thất nghiệp.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm: (i) dữ liệu về tinh thần thuế từ World Values Survey, phản ánh thái độ cá nhân về gian lận thuế qua thang điểm 0-3; (ii) dữ liệu chất lượng thể chế từ chỉ số quản trị toàn cầu (WGI) của Ngân hàng Thế giới; (iii) dữ liệu quy mô kinh tế ngầm được ước lượng theo phương pháp MIMIC từ nghiên cứu trước. Mẫu nghiên cứu gồm 5 quốc gia ASEAN với 90 quan sát trong giai đoạn 1996-2013. Phương pháp phân tích sử dụng ước lượng bình phương tổng quát khả thi (FGLS) nhằm khắc phục hiện tượng phương sai sai số không đồng nhất và tự tương quan trong dữ liệu bảng cân đối. Các kiểm định đa cộng tuyến, phương sai sai số và tự tương quan được thực hiện để đảm bảo tính chính xác của mô hình. Các giả thuyết nghiên cứu được kiểm định thông qua sáu mô hình hồi quy riêng biệt, mỗi mô hình tập trung vào một chỉ số đại diện cho chất lượng thể chế.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động của tinh thần thuế: Tinh thần thuế có tác động tiêu cực và có ý nghĩa thống kê ở mức 1% đến quy mô kinh tế ngầm, tức là khi tinh thần thuế tăng lên, quy mô kinh tế ngầm giảm. Hệ số hồi quy cho thấy mức tăng một đơn vị tinh thần thuế làm giảm đáng kể tỷ lệ kinh tế ngầm.

  2. Chất lượng thể chế: Trong sáu chỉ số quản trị toàn cầu, ba chỉ số gồm ổn định chính trị, hiệu quả chính phủ và trách nhiệm giải trình có ảnh hưởng tích cực đến việc giảm quy mô kinh tế ngầm với ý nghĩa thống kê khác nhau. Đặc biệt, ổn định chính trị và hiệu quả chính phủ có ý nghĩa thống kê mạnh mẽ ở mức 5% và 1%. Ngược lại, kiểm soát tham nhũng, chất lượng quy định và quy tắc pháp luật chưa cho thấy tác động rõ ràng và có ý nghĩa thống kê.

  3. Biến kiểm soát: GDP bình quân đầu người có tác động nghịch biến đến quy mô kinh tế ngầm với mức ý nghĩa 5%, cho thấy quốc gia có thu nhập cao hơn thường có quy mô kinh tế ngầm nhỏ hơn. Tỷ trọng nông nghiệp trên GDP có tác động tích cực đến quy mô kinh tế ngầm, nghĩa là khi tỷ trọng nông nghiệp tăng, quy mô kinh tế ngầm cũng tăng, với ý nghĩa thống kê 10%. Tỷ lệ thất nghiệp có xu hướng giảm quy mô kinh tế ngầm, điều này phù hợp với các nghiên cứu cho thấy kinh tế ngầm có thể là nguồn hỗ trợ tài chính trong thời kỳ thất nghiệp.

  4. Kiểm định mô hình: Các kiểm định White và kiểm định tự tương quan cho thấy mô hình không có hiện tượng tự tương quan sai số nhưng có phương sai sai số thay đổi, do đó phương pháp FGLS được sử dụng để khắc phục.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của tinh thần thuế trong việc giảm quy mô kinh tế ngầm, phù hợp với các nghiên cứu trước đây trên thế giới. Tinh thần thuế cao thúc đẩy sự tuân thủ tự nguyện, giảm động cơ tham gia vào hoạt động kinh tế không chính thức. Về chất lượng thể chế, sự ổn định chính trị và hiệu quả chính phủ tạo môi trường tin cậy, giảm rủi ro và chi phí giao dịch, từ đó khuyến khích hoạt động kinh tế chính thức. Tuy nhiên, các chỉ số như kiểm soát tham nhũng và quy định pháp luật chưa cho thấy tác động rõ ràng, có thể do sự phức tạp trong đo lường và đặc thù từng quốc gia. Tỷ trọng nông nghiệp tăng làm gia tăng kinh tế ngầm có thể do đặc điểm lao động tự do và khó kiểm soát trong khu vực nông thôn. Mối quan hệ nghịch biến giữa thất nghiệp và kinh tế ngầm phản ánh vai trò của kinh tế ngầm như một mạng lưới an sinh xã hội trong ngắn hạn. Dữ liệu và kết quả có thể được trình bày qua biểu đồ xu hướng tinh thần thuế và chất lượng thể chế theo thời gian, bảng hệ số hồi quy và ma trận tương quan các biến để minh họa mối quan hệ và mức độ ảnh hưởng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền và giáo dục về tinh thần thuế: Các quốc gia ASEAN cần triển khai các chiến dịch nâng cao nhận thức về nghĩa vụ thuế và lợi ích xã hội từ việc nộp thuế, nhằm nâng cao tinh thần thuế của người dân trong vòng 1-3 năm tới. Bộ Tài chính và các cơ quan thuế địa phương là chủ thể thực hiện.

  2. Cải thiện chất lượng thể chế, đặc biệt là ổn định chính trị và hiệu quả chính phủ: Đẩy mạnh các cải cách hành chính, nâng cao năng lực quản lý công và đảm bảo môi trường chính trị ổn định trong 3-5 năm tới để tạo niềm tin cho người dân và doanh nghiệp. Chính phủ các quốc gia ASEAN và các tổ chức hợp tác khu vực cần phối hợp thực hiện.

  3. Tập trung phát triển khu vực nông nghiệp bền vững và minh bạch: Giảm tỷ trọng nông nghiệp truyền thống, đồng thời tăng cường quản lý và hỗ trợ nông dân để giảm hoạt động kinh tế ngầm trong khu vực này. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cùng các tổ chức phát triển nông thôn nên triển khai trong 5 năm tới.

  4. Xây dựng hệ thống dữ liệu và công cụ đo lường kinh tế ngầm chính xác hơn: Đầu tư vào nghiên cứu và phát triển các phương pháp đo lường quy mô kinh tế ngầm, tinh thần thuế và chất lượng thể chế nhằm hỗ trợ hoạch định chính sách hiệu quả. Các viện nghiên cứu kinh tế và các tổ chức quốc tế nên phối hợp thực hiện trong 2-4 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Giúp hiểu rõ tác động của tinh thần thuế và chất lượng thể chế đến kinh tế ngầm, từ đó xây dựng chính sách thuế và cải cách thể chế phù hợp.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả kinh tế: Cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực nghiệm để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về kinh tế ngầm và quản trị công trong khu vực ASEAN.

  3. Doanh nghiệp và nhà đầu tư: Hiểu được môi trường kinh tế chính thức và phi chính thức, từ đó đưa ra quyết định đầu tư và kinh doanh phù hợp với bối cảnh thể chế và thuế tại các quốc gia ASEAN.

  4. Tổ chức quốc tế và các tổ chức phát triển: Hỗ trợ thiết kế các chương trình hợp tác, hỗ trợ kỹ thuật nhằm nâng cao chất lượng thể chế và tinh thần thuế, góp phần phát triển kinh tế bền vững trong khu vực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tinh thần thuế là gì và tại sao nó quan trọng?
    Tinh thần thuế là thái độ tự nguyện và nghĩa vụ đạo đức của cá nhân trong việc nộp thuế. Nó quan trọng vì tinh thần thuế cao giúp tăng tuân thủ thuế, giảm quy mô kinh tế ngầm, từ đó tăng nguồn thu cho nhà nước và cải thiện dịch vụ công.

  2. Chất lượng thể chế ảnh hưởng thế nào đến kinh tế ngầm?
    Chất lượng thể chế tốt, đặc biệt là ổn định chính trị và hiệu quả chính phủ, tạo môi trường tin cậy và minh bạch, giảm động cơ tham gia kinh tế ngầm. Ngược lại, thể chế yếu kém có thể làm gia tăng hoạt động kinh tế không chính thức.

  3. Tại sao tỷ trọng nông nghiệp lại liên quan đến kinh tế ngầm?
    Khu vực nông nghiệp thường có nhiều lao động tự do, khó kiểm soát và có xu hướng tham gia kinh tế ngầm do đặc thù công việc và quản lý lỏng lẻo, dẫn đến tỷ trọng nông nghiệp tăng làm gia tăng quy mô kinh tế ngầm.

  4. Phương pháp FGLS được sử dụng trong nghiên cứu có ưu điểm gì?
    FGLS khắc phục được hiện tượng phương sai sai số không đồng nhất và tự tương quan trong dữ liệu bảng cân đối, giúp ước lượng mô hình hồi quy chính xác và tin cậy hơn so với OLS truyền thống.

  5. Làm thế nào các quốc gia ASEAN có thể nâng cao tinh thần thuế?
    Các quốc gia cần tăng cường hiệu quả chính phủ, cải thiện dịch vụ công, xây dựng hệ thống thuế công bằng và minh bạch, đồng thời tuyên truyền nâng cao nhận thức về vai trò và lợi ích của việc nộp thuế trong xã hội.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định tinh thần thuế có tác động giảm quy mô kinh tế ngầm với ý nghĩa thống kê cao, khẳng định vai trò quan trọng của ý thức thuế trong quản lý kinh tế.
  • Chất lượng thể chế, đặc biệt là ổn định chính trị và hiệu quả chính phủ, góp phần giảm quy mô kinh tế ngầm tại các quốc gia ASEAN.
  • Tỷ trọng nông nghiệp tăng làm gia tăng quy mô kinh tế ngầm, trong khi tỷ lệ thất nghiệp có xu hướng giảm quy mô này.
  • Phương pháp FGLS được áp dụng hiệu quả để xử lý các vấn đề phương sai và tự tương quan trong dữ liệu bảng cân đối.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng mẫu nghiên cứu, cải thiện dữ liệu và phát triển các chính sách nâng cao tinh thần thuế và chất lượng thể chế nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững trong khu vực.

Hành động ngay hôm nay để áp dụng các giải pháp nâng cao tinh thần thuế và cải thiện thể chế, góp phần xây dựng cộng đồng kinh tế ASEAN phát triển mạnh mẽ và bền vững.