I. Tổng Quan Tác Động Hành Vi Đám Đông Đến Thị Trường Chứng Khoán
Trong tài chính hành vi, yếu tố tâm lý đám đông thị trường chứng khoán đóng vai trò quan trọng trong các quyết định của nhà đầu tư. Tài chính hành vi giải thích rằng hành vi con người là phi lý trí dựa trên cảm xúc cá nhân và vì thế có phần thiên vị khi đưa ra các quyết định đầu tư. Ngược lại, tài chính truyền thống thường cố gắng chứng minh rằng nhà đầu tư không đưa ra quyết định tài chính dựa trên cảm xúc mà dựa trên lý trí. Nhà đầu tư thu thập tất cả thông tin cần thiết, thực hiện phân tích, chạy các mô hình tài chính dựa trên dữ liệu để đưa ra lựa chọn tối ưu. Tuy nhiên, phân tích và tính toán hoàn toàn có thể sai sót do hạn chế tri thức và sự bất cân xứng thông tin. Con người thường dễ bị chi phối bởi cảm xúc và ý kiến chủ quan nên dễ thực hiện hành động phi lý trí, dẫn đến quyết định đầu tư sai lầm. Nghiên cứu tài chính hành vi giúp xác định xu hướng dẫn đến hành xử bất hợp lý và đưa ra quyết định tối ưu.
1.1. Bản Chất của Hành Vi Đám Đông Trên Thị Trường Chứng Khoán
Hành vi đám đông là một dạng của tài chính hành vi, trong đó các nhà đầu tư quyết định bắt chước các quyết định của người khác hoặc thực hiện theo sự đồng thuận của thị trường thay vì đưa ra các quyết định riêng dựa trên thông tin. Việc bắt chước này có thể khiến giá cổ phiếu lệch khỏi giá trị cơ bản của chúng và tạo ra các cơ hội đầu tư hoặc khiến thị trường đang đi xuống càng trở nên nghiêm trọng hơn. Nó không những tồn tại mà thực sự trở nên phổ biến trên thị trường chứng khoán. Các nhà đầu tư trên thị trường, đặc biệt là nhà đầu tư cá nhân nhỏ lẻ, những người gặp hạn chế trong tiếp cận thông tin hoặc thiếu kiến thức sẽ dễ dàng bị cuốn vào xu thế trên thị trường, kể cả khi chứng khoán bị thao túng và làm giá.
1.2. Tại Sao Nghiên Cứu Hành Vi Đám Đông Lại Quan Trọng
Nghiên cứu về tài chính hành vi nói chung và hành vi đám đông nói riêng giúp nhà đầu tư có đủ kiến thức để nhận ra các xu hướng tốt và xấu trên thị trường và đưa ra các quyết định phù hợp mà không chịu tác động từ yếu tố đám đông. Hành vi đám đông là một hướng nghiên cứu tương đối mới tại Việt Nam hiện nay. Có rất ít nghiên cứu liên quan đến hành vi đám đông trên thị trường chứng khoán tại Việt Nam. Việc kiểm tra sự tồn tại của hành vi bầy đàn chứng khoán trên thị trường là cần thiết và xuất phát từ tác động của nó đối với thị trường chứng khoán nói riêng và hệ thống tài chính nói chung.
II. Phân Tích Rủi Ro và Thách Thức Do Hành Vi Đám Đông Gây Ra
Sự tồn tại của hành vi đám đông trong một thị trường cũng được cho là có thể gây ra sự gián đoạn đối với tính ổn định của thị trường (Demirer và Kutan, 2006). Các hành vi chạy theo đám đông có thể dẫn đến sai sót trong việc định giá tài sản và sẽ làm cho thị trường bất ổn hơn (Lao và Singh, 2011). Nhà đầu tư nhỏ lẻ thường xuyên đối mặt với tình trạng thiếu thông tin và không đủ kiến thức về tài chính sẽ dễ bị chi phối theo hiệu ứng đám đông trong đầu tư chứng khoán trên thị trường.
2.1. Thực Trạng Vi Phạm và Thao Túng Giá Trên Thị Trường
Theo thống kê của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước thì số trường hợp vi phạm hành chính trong lĩnh vực chứng khoán có chiều hướng gia tăng qua các năm, số trường hợp xử phạt vi phạm năm 2019 đã tăng khoảng 30% so với năm 2018. Nghiên cứu của Trần (2020) nên ra việc xử lý các vi phạm hành chính trong lĩnh vực chứng khoán là chưa hiệu quả, nhiều vụ nghi vấn nhưng không xác định được vi phạm hoặc xác định được nhưng hình thức xử lý rất nhẹ. Điều này cho thấy hàng loạt vi phạm về công bố thông tin, giao dịch bất hợp pháp, thao túng thị trường chứng khoán cùng với khung pháp lý chưa đủ sức chế tài khiến thị trường thiếu sự minh bạch và kém hiệu quả hơn. Bikhchandani và cộng sự (1992) cho rằng sự không minh bạch của thị trường là một trong những lý do chính dẫn đến gia tăng hiệu ứng đám đông.
2.2. Dòng Tiền Đầu Tư và Tâm Lý FOMO Chứng Khoán
Thực tế thị trường tại Việt Nam cho thấy, khi lãi suất huy động năm 2020, 2021 của các Ngân hàng thương mại Việt Nam giảm sâu, một lượng tiền đầu tư lớn giải ngân vào thị trường chứng khoán như là một kênh thay thế cho gửi tiết kiệm. Trong khi đó, theo số liệu từ Trung tâm lưu ký chứng khoán, tháng 12/2021 “là tháng có số tài khoản nhà đầu tư trong nước mở mới cao nhất trong lịch sử, tăng hơn 6.000 tài khoản so với tháng kỷ lục trước đó. Đây cũng là tháng thứ 10 liên tiếp số tài khoản mở mới của cá nhân trong nước duy trì ở mức trên 100.000 mỗi tháng và là tháng thứ 2 liên tiếp có trên 200.000 tài khoản được mở mới.” Thị trường chứng khoán Việt Nam liên tiếp lập kỷ lục về giá trị thanh khoản và số tài khoản mở mới. Điều đó cho thấy, số lượng lớn nhà đầu tư sẵn sàng đi theo xu hướng của dòng tiền trên thị trường, dễ dàng ra các quyết định đầu tư theo số đông cho dù hạn chế về thông tin cũng như kiến thức liên quan. Điều này khiến cho giá chứng khoán tăng cao vượt giá trị định giá cơ bản và gây rủi ro cao cho các nhà đầu tư. FOMO chứng khoán thể hiện rõ nét qua những giai đoạn này.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Tác Động Hành Vi Đám Đông Việt Nam
Nghiên cứu này sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng để xem xét hành vi đám đông trên thị trường chứng khoán, từ đó đánh giá mức độ tác động. Luận văn này áp dụng mô hình hồi quy phi tuyến tính dựa trên dữ liệu lịch sử trên thị trường để phát hiện sự tồn tại của hành vi đám đông và mức độ của nó. Phương pháp này hoàn toàn phù hợp và có độ chính xác cao vì dựa trên dữ liệu lịch sử chính xác. Ngoài ra, nó còn có ưu điểm lớn là tiết kiệm thời gian và nguồn lực rất nhiều so với phương pháp truyền thống là phát hành bản câu hỏi khảo sát.
3.1. Mô Hình Hồi Quy và Dữ Liệu Nghiên Cứu
Nghiên cứu sử dụng dữ liệu lịch sử từ thị trường chứng khoán Việt Nam. Có nhiều nghiên cứu về hành vi đám đông trên thị trường tài chính, nhiều nghiên cứu tập trung vào phân loại các hành vi, trong khi nhiều lý thuyết khác lại chỉ ra tác động của hiệu ứng đám đông lên hệ thống tài chính. Nhiều nghiên cứu trên thế giới đã đưa ra mô hình đo lường hành vi đám đông ví dụ như: mô hình của Lakonishok, Schleifer và Vishny (1991), mô hình của Christie và Huang (1996), mô hình của Chang và cộng sự (2000), mô hình của Huang và Salmon (2001).
3.2. Phạm Vi và Thời Gian Nghiên Cứu
Đối tượng nghiên cứu chính là hành vi đám đông trên thị trường chứng khoán Việt Nam. Vì thế không gian nghiên cứu sẽ bao gồm tất cả các doanh nghiệp niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh. Về thời gian nghiên cứu, dữ liệu sẽ được tập hợp trong giai đoạn từ 01/01/2007 đến 31/12/2020. Đây là giai đoạn có nhiều biến động và sự phát triển của thị trường chứng khoán Việt Nam.
IV. Tác Động của Hành Vi Đám Đông Khi Thị Trường Tăng Giảm Điểm
Luận văn của Triệu Quốc Định xem xét tác động của hành vi đám đông trong từng nhóm danh mục riêng biệt dưới các điều kiện thị trường khác nhau trên thị trường chứng khoán Việt Nam. Các điều kiện thị trường bao gồm: thị trường tổng hợp, thị trường đang tăng điểm và thị trường giảm điểm. Phân nhóm danh mục dựa trên giá trị vốn hóa và tỷ số giá sổ sách trên giá thị trường
4.1. Ảnh Hưởng của Hành Vi Đám Đông Đến Cổ Phiếu Vừa và Nhỏ
Các kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng hành vi đám đông có xu hướng mạnh mẽ hơn trong các nhóm cổ phiếu có vốn hóa nhỏ. Điều này có thể là do thông tin về các cổ phiếu này ít được công bố rộng rãi, dẫn đến việc các nhà đầu tư dễ bị ảnh hưởng bởi thông tin đồn đoán và các xu hướng thị trường ngắn hạn. Khi thị trường tăng điểm, các nhà đầu tư có xu hướng mua vào các cổ phiếu này với kỳ vọng giá sẽ tiếp tục tăng, tạo ra một vòng lặp tăng giá.
4.2. So Sánh Hành Vi Đám Đông Giữa Cổ Phiếu Giá Trị và Cổ Phiếu Tăng Trưởng
Nghiên cứu cũng cho thấy rằng hành vi đám đông có xu hướng mạnh mẽ hơn trong các cổ phiếu tăng trưởng. Điều này có thể là do các nhà đầu tư thường tập trung vào các cổ phiếu có tiềm năng tăng trưởng cao, dẫn đến việc họ dễ bị ảnh hưởng bởi các thông tin tích cực và các xu hướng tăng giá. Khi thị trường giảm điểm, các nhà đầu tư có xu hướng bán tháo các cổ phiếu này để cắt lỗ, tạo ra một vòng lặp giảm giá.
V. Giải Pháp Quản Lý Rủi Ro Từ Hành Vi Đám Đông Cho Nhà Đầu Tư
Cần thiết phải tích lũy kiến thức và khả năng phân tích thông tin để đưa ra quyết định đầu tư hợp lý, tránh chạy theo đám đông và đưa ra các quyết định sai lầm. Nhà đầu tư cần nhận thức được định kiến nhận thức và hành vi phi lý trí trong đầu tư. Luận văn này cung cấp một cơ sở khoa học mang tính tham khảo cho các nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán và các nhà quản lý hoạch định chính sách.
5.1. Nguyên Tắc Đầu Tư Giá Trị và Phân Tích Cơ Bản
Nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc sử dụng phân tích cơ bản và đầu tư giá trị để đưa ra quyết định đầu tư. Thay vì chạy theo các xu hướng thị trường ngắn hạn, các nhà đầu tư nên tập trung vào việc đánh giá giá trị thực của các cổ phiếu và đầu tư vào các công ty có nền tảng tài chính vững chắc. Điều này giúp giảm thiểu rủi ro và tăng khả năng đạt được lợi nhuận ổn định trong dài hạn.
5.2. Đa Dạng Hóa Danh Mục Đầu Tư và Quản Trị Rủi Ro Đầu Tư
Nghiên cứu cũng khuyến nghị các nhà đầu tư nên đa dạng hóa danh mục đầu tư và sử dụng các công cụ quản trị rủi ro đầu tư để bảo vệ vốn. Việc đa dạng hóa giúp giảm thiểu rủi ro tập trung vào một vài cổ phiếu hoặc ngành công nghiệp, trong khi các công cụ quản trị rủi ro như stop-loss orders giúp hạn chế thiệt hại khi thị trường giảm điểm.
5.3. Nhận Diện và Tránh Bẫy Tâm Lý Đám Đông
Nhà đầu tư cần nâng cao nhận thức về lý thuyết tài chính hành vi, đặc biệt là hiệu ứng đám đông, FOMO, và phản ứng thái quá thị trường. Việc hiểu rõ những bẫy tâm lý này giúp nhà đầu tư đưa ra quyết định khách quan hơn, tránh bị cuốn theo xu hướng thị trường thiếu căn cứ. Thực hiện kiểm tra và đánh giá định kỳ danh mục đầu tư để đảm bảo tuân thủ chiến lược ban đầu và tránh các quyết định bốc đồng dưới tác động của đám đông.
VI. Kiến Nghị Cho Cơ Quan Quản Lý Giảm Thiểu Tác Động Đám Đông
Nghiên cứu cho thấy rằng hành vi đám đông có thể gây ra những tác động tiêu cực đến sự ổn định của thị trường chứng khoán. Do đó, cơ quan quản lý cần có những biện pháp để hạn chế những tác động này. Cần thiết phải hoàn thiện khung pháp lý, tăng cường giám sát và minh bạch thông tin thị trường.
6.1. Nâng Cao Minh Bạch Thông Tin Thị Trường
Cần tăng cường công khai thông tin, đảm bảo thông tin được công bố đầy đủ, chính xác và kịp thời. Thông tin cần dễ dàng tiếp cận và dễ hiểu đối với nhà đầu tư. Bên cạnh đó, cần tăng cường giám sát các hoạt động thao túng thị trường chứng khoán và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm để đảm bảo tính công bằng và minh bạch của thị trường.
6.2. Phát Triển Nhà Đầu Tư Tổ Chức và Nâng Cao Kiến Thức Đầu Tư
Khuyến khích sự phát triển của các nhà đầu tư tổ chức như quỹ đầu tư, công ty bảo hiểm, và các nhà đầu tư chuyên nghiệp khác. Nhà đầu tư tổ chức có kiến thức và kinh nghiệm đầu tư chuyên sâu, thường ít bị ảnh hưởng bởi tâm lý đám đông hơn so với nhà đầu tư cá nhân. Cơ quan quản lý nên triển khai các chương trình giáo dục và đào tạo về đầu tư cho nhà đầu tư cá nhân để nâng cao kiến thức và kỹ năng đầu tư của họ, giúp họ đưa ra quyết định sáng suốt hơn.
