Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ 2009 đến 2017, các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam đã chứng kiến sự gia tăng đáng kể trong việc sử dụng đòn bẩy tài chính, với tỷ lệ đòn bẩy trung bình đạt khoảng 65%. Việc sử dụng đòn bẩy tài chính không chỉ ảnh hưởng đến cấu trúc vốn mà còn tác động sâu sắc đến hành vi quản trị lợi nhuận của các doanh nghiệp. Quản trị lợi nhuận, được đo lường qua các khoản dồn tích có thể điều chỉnh, phản ánh hành vi điều chỉnh lợi nhuận kế toán nhằm đạt được các mục tiêu kinh tế ngắn hạn của nhà quản lý. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là kiểm tra tác động của việc sử dụng đòn bẩy tài chính đến hành vi quản trị lợi nhuận dựa trên cơ sở dồn tích tại các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam trong giai đoạn nghiên cứu. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 268 công ty phi tài chính niêm yết trên hai sàn giao dịch lớn của Việt Nam, nhằm cung cấp bằng chứng thực nghiệm có giá trị cho các nhà đầu tư, nhà quản lý và cơ quan quản lý trong việc nâng cao chất lượng thông tin tài chính và quản trị doanh nghiệp. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa cấu trúc vốn và hành vi quản trị lợi nhuận, từ đó góp phần cải thiện tính minh bạch và hiệu quả của thị trường chứng khoán Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba lý thuyết chính để giải thích mối quan hệ giữa đòn bẩy tài chính và quản trị lợi nhuận:

  • Lý thuyết thông tin bất cân xứng: Nhà quản lý nắm giữ nhiều thông tin hơn cổ đông và có thể điều chỉnh lợi nhuận để tạo ra tín hiệu tích cực hoặc che giấu thông tin tiêu cực, ảnh hưởng đến giá trị thị trường công ty.

  • Lý thuyết đại diện (Agency Theory): Mâu thuẫn lợi ích giữa nhà quản lý và cổ đông dẫn đến hành vi quản trị lợi nhuận nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân của nhà quản lý, đặc biệt khi công ty sử dụng đòn bẩy tài chính cao.

  • Lý thuyết tín hiệu: Nhà quản lý sử dụng các chính sách kế toán như một công cụ phát tín hiệu đến thị trường về tình hình hoạt động kinh doanh, tuy nhiên có thể phát tín hiệu không chính xác nhằm đạt được mục tiêu cá nhân.

Các khái niệm chính bao gồm: đòn bẩy tài chính (tỷ số nợ dài hạn trên vốn chủ sở hữu), quản trị lợi nhuận dựa trên cơ sở dồn tích (accrual-based earnings management), các khoản dồn tích có thể điều chỉnh, và các biến kiểm soát như tỷ suất sinh lợi trên tổng tài sản (ROA), tỷ số tự tài trợ (SFR), chi phí lãi vay (INTEXP).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng thu thập từ 268 công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam trong giai đoạn 2009-2017. Dữ liệu tài chính được lấy từ báo cáo tài chính và báo cáo thường niên công khai trên các website chính thức.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Tính toán các khoản dồn tích có thể điều chỉnh dựa trên bốn mô hình ước lượng khác nhau: Hribar và Collins (2002), Kothari và cộng sự (2005), McNichols (2002), và Raman và Shahrur (2008).

  • Sử dụng mô hình hồi quy dữ liệu bảng (Panel Data Regression) với ba phương pháp: Pooled OLS, Fixed Effects Model (FEM), và Random Effects Model (REM).

  • Áp dụng các kiểm định thống kê như kiểm định đa cộng tuyến (VIF), kiểm định F, kiểm định Breusch-Pagan và kiểm định Hausman để lựa chọn mô hình phù hợp.

  • Phân loại công ty thành hai nhóm: công ty đang gia tăng đòn bẩy tài chính và công ty đã có tỷ lệ đòn bẩy cao, dựa trên phân vị tỷ lệ đòn bẩy trong giai đoạn nghiên cứu.

Timeline nghiên cứu trải dài 9 năm, đảm bảo tính ổn định và độ tin cậy của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mối quan hệ giữa đòn bẩy tài chính và quản trị lợi nhuận: Kết quả hồi quy mô hình FEM cho thấy có mối tương quan dương giữa tỷ lệ đòn bẩy tài chính và hành vi quản trị lợi nhuận dựa trên cơ sở dồn tích. Cụ thể, các công ty có tỷ lệ đòn bẩy cao hơn có xu hướng thực hiện quản trị lợi nhuận nhiều hơn, nhằm tránh thay đổi các điều khoản nợ và đáp ứng kỳ vọng của nhà đầu tư.

  2. Ảnh hưởng của sự gia tăng đòn bẩy tài chính: Các công ty đang gia tăng tỷ lệ đòn bẩy tài chính trong giai đoạn nghiên cứu có mức độ quản trị lợi nhuận dựa trên cơ sở dồn tích cao hơn so với các công ty đã có tỷ lệ đòn bẩy cao ổn định. Khoảng 71% công ty trong mẫu thuộc nhóm này, cho thấy sự gia tăng đòn bẩy là động lực thúc đẩy hành vi quản trị lợi nhuận.

  3. Tác động của các biến kiểm soát: Tỷ suất sinh lợi trên tổng tài sản (ROA) có tác động cùng chiều và có ý nghĩa thống kê với quản trị lợi nhuận, cho thấy công ty có kết quả kinh doanh tốt hơn thường thực hiện quản trị lợi nhuận nhiều hơn. Tỷ số tự tài trợ (SFR) có tác động ngược chiều, tức khả năng tự tài trợ cao hạn chế hành vi quản trị lợi nhuận. Chi phí lãi vay (INTEXP) có tác động không đồng nhất và không có ý nghĩa thống kê rõ ràng.

  4. Kiểm định mô hình: Qua các kiểm định F, Breusch-Pagan và Hausman, mô hình FEM được lựa chọn là phù hợp nhất để phân tích mối quan hệ giữa đòn bẩy tài chính và quản trị lợi nhuận trong nghiên cứu này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân mối quan hệ dương giữa đòn bẩy tài chính và quản trị lợi nhuận có thể giải thích bởi áp lực từ các chủ nợ và nhà đầu tư khiến nhà quản lý phải điều chỉnh lợi nhuận để duy trì các điều khoản tín dụng thuận lợi và tránh vi phạm hợp đồng nợ. So với các nghiên cứu quốc tế, kết quả này phù hợp với các nghiên cứu tại Pháp và Pakistan, nơi đòn bẩy tài chính được xem là động lực thúc đẩy quản trị lợi nhuận.

Sự gia tăng đòn bẩy tài chính tạo ra áp lực lớn hơn đối với nhà quản lý, dẫn đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận mạnh mẽ hơn nhằm cải thiện hình ảnh tài chính công ty. Điều này cũng phản ánh thực trạng chất lượng báo cáo tài chính tại Việt Nam còn nhiều hạn chế, tạo điều kiện cho hành vi quản trị lợi nhuận diễn ra phổ biến.

Việc sử dụng mô hình FEM cho phép kiểm soát các yếu tố không quan sát được theo từng công ty và thời gian, giúp kết quả nghiên cứu có độ tin cậy cao hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ đòn bẩy và mức độ quản trị lợi nhuận theo từng nhóm công ty, cũng như bảng hồi quy chi tiết các biến độc lập và hệ số tương quan.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao tính minh bạch thông tin tài chính: Bộ Tài Chính và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cần hoàn thiện và siết chặt các quy định về kế toán, công khai thông tin tài chính, đồng thời tăng cường giám sát và xử lý nghiêm các vi phạm nhằm nâng cao chất lượng báo cáo tài chính.

  2. Tăng cường công bố thông tin phi tài chính: Các doanh nghiệp niêm yết nên chủ động công bố thông tin phi tài chính như chính sách cổ tức, thay đổi hoạt động kinh doanh trên website riêng nhằm giúp nhà đầu tư có cái nhìn toàn diện và chính xác hơn về doanh nghiệp.

  3. Phát huy vai trò của các tổ chức trung gian: Ngân hàng, quỹ đầu tư và công ty chứng khoán cần hỗ trợ nhà đầu tư trong việc phân tích và đánh giá thông tin tài chính, góp phần nâng cao hiệu quả và minh bạch của thị trường chứng khoán.

  4. Khuyến nghị nhà đầu tư thận trọng: Nhà đầu tư cần chú ý đến các công ty có mức độ gia tăng đòn bẩy tài chính cao, bởi đây là nhóm có hành vi quản trị lợi nhuận mạnh, có thể ảnh hưởng đến độ tin cậy của báo cáo tài chính và quyết định đầu tư.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 1-3 năm tới, với sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan quản lý, doanh nghiệp và các tổ chức trung gian nhằm cải thiện môi trường đầu tư và quản trị doanh nghiệp tại Việt Nam.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà đầu tư cá nhân và tổ chức: Giúp hiểu rõ hơn về tác động của đòn bẩy tài chính đến chất lượng thông tin tài chính, từ đó đưa ra quyết định đầu tư chính xác và giảm thiểu rủi ro.

  2. Ban lãnh đạo và nhà quản lý doanh nghiệp: Cung cấp góc nhìn về cách thức đòn bẩy tài chính ảnh hưởng đến hành vi quản trị lợi nhuận, hỗ trợ xây dựng chính sách tài chính và quản trị minh bạch, hiệu quả.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và các tổ chức giám sát thị trường: Là tài liệu tham khảo để hoàn thiện chính sách, quy định về công bố thông tin và giám sát hoạt động quản trị doanh nghiệp trên thị trường chứng khoán.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành tài chính – kế toán: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực nghiệm về mối quan hệ giữa cấu trúc vốn và quản trị lợi nhuận, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực này.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đòn bẩy tài chính là gì và tại sao nó quan trọng trong nghiên cứu này?
    Đòn bẩy tài chính là tỷ số nợ dài hạn trên vốn chủ sở hữu, phản ánh mức độ sử dụng nợ trong cấu trúc vốn của công ty. Nó quan trọng vì ảnh hưởng đến áp lực tài chính và hành vi quản trị lợi nhuận của nhà quản lý.

  2. Quản trị lợi nhuận dựa trên cơ sở dồn tích được đo lường như thế nào?
    Quản trị lợi nhuận được đo bằng các khoản dồn tích có thể điều chỉnh, tính toán dựa trên phần dư của các mô hình hồi quy kế toán nhằm phản ánh sự điều chỉnh lợi nhuận kế toán không do hoạt động kinh doanh thực tế.

  3. Tại sao mô hình FEM được lựa chọn trong phân tích?
    Mô hình FEM kiểm soát các yếu tố không quan sát được theo từng công ty và thời gian, giúp kết quả hồi quy chính xác và phù hợp hơn so với các mô hình khác như Pooled OLS hay REM.

  4. Sự gia tăng đòn bẩy tài chính ảnh hưởng thế nào đến quản trị lợi nhuận?
    Sự gia tăng đòn bẩy tạo áp lực tài chính lớn hơn, thúc đẩy nhà quản lý thực hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận mạnh mẽ hơn nhằm duy trì các điều khoản tín dụng thuận lợi và tránh vi phạm hợp đồng nợ.

  5. Những khuyến nghị nào được đưa ra để giảm thiểu hành vi quản trị lợi nhuận?
    Nâng cao tính minh bạch thông tin, tăng cường công bố thông tin phi tài chính, phát huy vai trò của các tổ chức trung gian và khuyến nghị nhà đầu tư thận trọng với các công ty có đòn bẩy tài chính cao là các giải pháp chính.

Kết luận

  • Đòn bẩy tài chính có tác động tích cực đến hành vi quản trị lợi nhuận dựa trên cơ sở dồn tích tại các công ty niêm yết Việt Nam trong giai đoạn 2009-2017.
  • Các công ty đang gia tăng tỷ lệ đòn bẩy tài chính có mức độ quản trị lợi nhuận cao hơn so với các công ty đã có tỷ lệ đòn bẩy cao ổn định.
  • Tỷ suất sinh lợi trên tổng tài sản và tỷ số tự tài trợ là các yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hành vi quản trị lợi nhuận.
  • Mô hình hồi quy dữ liệu bảng với hiệu ứng cố định (FEM) được xác định là phù hợp nhất cho phân tích trong nghiên cứu này.
  • Các kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở để đề xuất các giải pháp nâng cao tính minh bạch và hiệu quả quản trị doanh nghiệp trên thị trường chứng khoán Việt Nam.

Next steps: Tiếp tục nghiên cứu mở rộng với mẫu lớn hơn, phân tích sâu hơn về đặc điểm nhà quản lý và cấu trúc hội đồng quản trị, đồng thời so sánh giữa các sàn giao dịch chứng khoán trong nước.

Call-to-action: Các nhà quản lý doanh nghiệp, nhà đầu tư và cơ quan quản lý nên áp dụng các khuyến nghị từ nghiên cứu để nâng cao chất lượng thông tin tài chính và quản trị doanh nghiệp, góp phần phát triển thị trường chứng khoán bền vững.