I. Tổng Quan Về Tác Động Biến Đổi Khí Hậu Tại Hà Nội
Biến đổi khí hậu (BĐKH) là một trong những thách thức lớn nhất của thế kỷ 21, đe dọa xóa bỏ thành quả chống đói nghèo và cản trở phát triển bền vững. Tác động của BĐKH làm gia tăng số lượng và mức độ khốc liệt của thiên tai như bão, lũ lụt, hạn hán. Đối với khu vực nông thôn, BĐKH đẩy người nông dân vào cảnh trắng tay sau nhiều năm lao động vất vả. Nóng lên toàn cầu và mực nước biển dâng làm tăng diện tích ngập lụt, xâm nhập mặn, xói lở, khiến người nông dân mất cơ hội sản xuất, nguồn sinh sống duy nhất. Đối với khu vực thành phố, đặc biệt là các thành phố ở các nước đang phát triển với cơ sở hạ tầng còn thấp kém, dân số quá đông, việc thích ứng với các hiện tượng bất thường của thời tiết còn rất yếu kém. Ví dụ, năm 2008, trận mưa lịch sử chưa từng thấy trong vòng 40 năm qua đã làm Hà Nội ngập lụt nghiêm trọng, gây xáo trộn mạnh mẽ trong đời sống của cư dân thành phố, giá cả các mặt hàng thiết yếu tăng đột biến do khan hiếm, dịch bệnh hoành hành, các vấn đề về môi trường trở nên nghiêm trọng.
1.1. Nghiên Cứu Toàn Cầu Về Ngập Lụt và Di Cư Do Biến Đổi Khí Hậu
Ngập lụt đô thị là một trong những vấn đề phổ biến và đáng quan ngại nhất ở nhiều quốc gia trên thế giới, kể cả các nước phát triển và đang phát triển. Theo nghiên cứu về ngập lụt đô thị của Jha, Blocher và Lamond, dựa trên dữ liệu từ Trung tâm EM-DAT, chỉ trong vòng hai thế kỷ qua, số lượng các trận ngập lụt đô thị toàn cầu đã tăng lên đáng kể, ảnh hưởng đến sự phát triển của tất cả các lĩnh vực như kinh tế, xã hội và môi trường (Jha, Blocher and Lamond 2012). Trong bối cảnh phát triển quá nhanh của nền kinh tế dẫn đến việc xây dựng cơ sở hạ tầng chưa phù hợp, hơn nữa sự bất thường của các hiện tượng thời tiết do biến đổi khí hậu toàn cầu gây ra dẫn đến thách thức về ngập lụt đô thị ngày càng gia tăng.
1.2. Tác Động Kinh Tế Xã Hội Của Ngập Lụt Do Biến Đổi Khí Hậu
Lũ lụt là hiện tượng thiên tai phổ biến nhất trong các thảm họa từ thiên nhiên. Đặc biệt, theo báo cáo của Adam B.Kaiz (National Center for Atmospheric Research, Boulder, Colorado) trong vòng 20 năm qua, số trận lụt được báo cáo đã tăng lên một cách đáng kể. Số người bị ảnh hưởng bởi lũ lụt và thiệt hại về kinh tế và bảo hiểm cũng đều gia tăng. Tính riêng năm 2011, có 178 triệu người bị ảnh hưởng bởi lũ lụt. Tổng số người thiệt mạng trong những năm ngoại lệ như 1998 và 2001 là trên 40 triệu người. Số người thiệt mạng trực tiếp do lũ lụt tăng chậm hoặc thậm chí giảm dần theo thời gian, phản ánh việc chúng ta đã thực hiện có hiệu quả các biện pháp quản lý rủi ro ngập úng.
II. Thực Trạng Biến Đổi Khí Hậu Ảnh Hưởng Đến Hà Nội
Hà Nội là một trong những địa phương có tốc độ đô thị hóa nhanh nhất trong cả nước. Tính đến nay, dân số của Hà Nội gần 6,9 triệu người, với tốc độ tăng bình quân 192.000 người/năm, trong đó tăng cơ học khoảng 63%, chủ yếu là dân di cư từ nông thôn ra đô thị. Mật độ dân cư đông tập trung chủ yếu ở các quận nội thành, nhất là khu vực đô thị “lõi” (với 4 quận nội thành cũ là Ba Đình, Hoàn Kiếm, Hai Bà Trưng và Đống Đa), tạo nên nhiều vấn đề kinh tế, xã hội, nhất là tạo nên sức ép rất lớn đối với môi trường sinh thái, sự quá tải các hệ thống cơ sở hạ tầng đáp ứng nhu cầu dân sinh. Hơn nữa, mật độ dân số đông, với tỷ lệ người nhập cư cao dẫn đến công tác ứng phó với các thiên tai hiệu quả còn hạn chế, còn mang tính tự phát và không đồng bộ.
2.1. Diễn Biến Thời Tiết Bất Thường Tại Hà Nội Do Biến Đổi Khí Hậu
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu hiện nay, diễn biến của các hiện tượng thời tiết cực đoan là rất bất thường, khó dự đoán. Trên địa bàn thành phố Hà Nội những năm qua cũng đã xuất hiện nhiều hiện tượng thời tiết tiêu cực, gây ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống của người dân, nhất là cộng đồng người nhập cư. Một trong những hiện tượng thời tiết tiêu cực dễ nhận thấy là tình trạng mưa lớn gây ngập lụt ô nhiễm không khí Hà Nội, đã và đang ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống, sức khỏe của người dân và tác động trực tiếp đến phát triển kinh tế, xã hội và môi trường sinh thái của Thành phố.
2.2. Cơ Sở Hạ Tầng Yếu Kém Gây Khó Khăn Ứng Phó Ngập Lụt
Trong điều kiện cơ sở hạ tầng còn yếu kém, phát triển chưa đồng bộ, người dân thành phố hầu như ít có kinh nghiệm thích ứng với lũ lụt, mặt khác các hiện tượng bất thường như mưa lớn trước kia ít xảy ra nay lại thường xuyên xuất hiện. Vì vậy, khả năng thích ứng với thiên tai ở thành phố đặc biệt là thích ứng với lũ lụt còn rất yếu kém, cho nên rất cần có những đánh giá cụ thể về khả năng thích ứng của người dân ở khu vực thành phố, qua đó để có những biện pháp và chính sách phù hợp nhằm nâng cao năng lực thích ứng cho cộng đồng dân cư thành phố, đặc biệt là nhóm người nghèo, có thu nhập thấp.
III. Giải Pháp Ứng Phó Biến Đổi Khí Hậu Cho Người Dân Hà Nội
Để ứng phó với vấn đề ngập lụt ở các đô thị, trên thế giới hiện nay có rất nhiều nghiên cứu phục vụ cho vấn đề này. Ví dụ như: Tập hợp các nghiên cứu trong cuốn “Cities and Flooding, a guide to integrated Urban flood risk management for the 21st century” của nhóm tác giả Abhas K. Jha, Robin Blocher, Jessica Lamond. Khẳng định, lũ lụt là kết quả của sự kết hợp các hiện tượng khí tượng thủy văn như lượng mưa cực đoan và dòng chảy, tuy nhiên cũng có thể do các hoạt động của con người như lũ lụt có thể là kết quả của sự phát triển không đồng bộ, không có kế hoạch trong vùng lũ. Thay đổi sử dụng đất không hợp lý cũng là một nguyên nhân, sự phát triển quá nóng của các đô thị làm giảm tính thấm nước của đất, tăng dòng chảy mặt, trong nhiều trường hợp hệ thống thoát nước không được thiết kế để ứng phó với các dòng chảy tăng cường.
3.1. Quản Lý Rủi Ro Ngập Lụt Tích Hợp Cho Đô Thị Bền Vững
Trên thế giới, những người di chuyển từ nông thôn lên thành phố thường định cư ở những khu vực có độ tiếp xúc cao với lũ lụt, thiếu cơ chế tự bảo vệ trước lũ lụt là nguyên nhân chính dẫn đến tính dễ bị tổn thương của đối tượng này. Theo nghiên cứu “Urban flood Management” của Carlos E. Tucci and Juan Carlos Bertoni nghiên cứu cho Brazil, cho thấy Brazil là một trong những quốc gia tiên tiến ở Châu Mỹ La Tinh trong việc phân tích và xử lý các vấn đề về hệ thống thoát nước thành phố, họ nghiên cứu các trường hợp ở các thành phố Estrela, União da Vitória / Porto União, Curitiba và Porto Alegre.
3.2. Xây Dựng Cơ Sở Hạ Tầng Thích Ứng Với Biến Đổi Khí Hậu
Kết quả nghiên cứu cho thấy, nguyên nhân ngập lụt chủ yếu là do xây dựng cơ sở hạ tầng không phù hợp, ví dụ như... Nghiên cứu của Asian Development Bank (ADB) về “Climate Change and Urban Development in Viet Nam” cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng cơ sở hạ tầng có khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu, đặc biệt là hệ thống thoát nước và hệ thống giao thông công cộng. Cần có sự đầu tư mạnh mẽ vào các giải pháp kỹ thuật như nâng cấp hệ thống thoát nước, xây dựng hồ điều hòa, và sử dụng vật liệu xây dựng thân thiện với môi trường.
IV. Ứng Dụng Thực Tiễn Ứng Phó Ngập Lụt Của Người Dân Hà Nội
Trong luận văn này, mục tiêu được xác định là đánh giá được khả năng ứng phó với ngập lụt của người dân, tác giả mong muốn nghiên cứu này sẽ là một kênh thông tin cung cấp cho các cấp cơ sở có được cái nhìn tổng quát về công tác tự ứng phó của người dân trên địa bàn, qua đó dựa trên ý kiến của cộng đồng dân cư, chính quyền và người dân sẽ có những biện pháp nhằm cải thiện khả năng ứng phó trước vấn đề ngập lụt.
4.1. Khảo Sát Thực Tế Ứng Phó Ngập Lụt Tại Huyện Thanh Trì
Nghiên cứu được khu trú trên địa bàn huyện Thanh Trì – Thành phố Hà Nội. Về phạm vi thời gian: Bắt đầu từ 2012. Mục tiêu nghiên cứu: Thứ nhất, tìm hiểu thực trạng ngập lụt và tác động của ngập lụt đến đời sống của người dân nhập cư. Thứ hai, tìm hiểu cách thức ứng phó với ngập lụt của người dân nhập cư trên địa bàn nghiên cứu.
4.2. Phương Pháp Nghiên Cứu Phân Tích Tài Liệu Quan Sát Phỏng Vấn
Phương pháp này được tác giả sử dụng nhằm khai thác những tài liệu có sẵn từ các tạp chí, các công trình nghiên cứu đã được công bố có liên quan đến ngập lụt thành phố và cách thức ứng phó, ngoài ra tác giả còn sử dụng tài liệu từ các báo cáo liên quan đến kinh tế xã hội, phòng chống lụt bão của địa phương. Những tài liệu mà tác giả phân tích sẽ có liên quan tới luận văn này như về phương pháp nghiên cứu, tìm hiểu các trường hợp tương tự hay các số liệu phục vụ cho nghiên cứu.
V. Kết Luận Tăng Cường Năng Lực Ứng Phó Biến Đổi Khí Hậu
Đối với khu vực đô thị, mức độ tác động ngập lụt không mãnh liệt như những khu vực khác, tuy nhiên việc thường xuyên ngập đã ảnh hưởng ít nhiều đến đời sống sinh hoạt của người dân. Trong luận văn này, mục tiêu được xác định là đánh giá được khả năng ứng phó với ngập lụt của người dân, tác giả mong muốn nghiên cứu này sẽ là một kênh thông tin cung cấp cho các cấp cơ sở có được cái nhìn tổng quát về công tác tự ứng phó của người dân trên địa bàn, qua đó dựa trên ý kiến của cộng đồng dân cư, chính quyền và người dân sẽ có những biện pháp nhằm cải thiện khả năng ứng phó trước vấn đề ngập lụt.
5.1. Đề Xuất Giải Pháp Cải Thiện Khả Năng Ứng Phó Ngập Lụt
Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể để cải thiện khả năng ứng phó với ngập lụt của người dân Hà Nội, bao gồm: Nâng cao nhận thức về biến đổi khí hậu và các biện pháp phòng tránh thiên tai; Tăng cường sự tham gia của cộng đồng vào quá trình lập kế hoạch và thực hiện các dự án phòng chống ngập lụt; Cải thiện hệ thống cảnh báo sớm và hệ thống thông tin liên lạc; Hỗ trợ người dân bị ảnh hưởng bởi ngập lụt phục hồi sinh kế.
5.2. Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Biến Đổi Khí Hậu Hà Nội
Nghiên cứu này là một đóng góp nhỏ vào việc tìm hiểu về tác động của biến đổi khí hậu đối với người dân Hà Nội. Các nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào các khía cạnh khác như: Đánh giá chi tiết hơn về thiệt hại kinh tế do ngập lụt gây ra; Nghiên cứu về tác động của biến đổi khí hậu đối với sức khỏe người dân; Phân tích các chính sách và biện pháp ứng phó với biến đổi khí hậu của thành phố.
