Tổng quan nghiên cứu

Vùng nội thành phía Nam thành phố Hồ Chí Minh, bao gồm quận 7, quận 8 và quận Bình Tân, có diện tích tổng cộng khoảng 10.682 ha và là khu vực có địa hình thấp, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của biến đổi khí hậu (BĐKH) và nước biển dâng (NBD). Theo các kịch bản phát thải khí nhà kính, đến năm 2070, diện tích bị ngập do nước biển dâng có thể chiếm từ 21,24% đến 32,16% tùy theo mức độ phát thải, ảnh hưởng trực tiếp đến khoảng 75.000 đến hơn 114.000 người dân trong khu vực. Tốc độ gia tăng dân số tại đây cũng cao hơn mức trung bình của thành phố, với mật độ dân số quận 8 lên đến 22.449 người/km², tạo áp lực lớn lên hạ tầng và môi trường sống.

Nghiên cứu nhằm đánh giá chi tiết ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến các khu dân cư nội thành phía Nam TP. HCM, tập trung vào các tác động về môi trường, kinh tế, xã hội và sức khỏe cộng đồng. Mục tiêu cụ thể là hoàn thiện kịch bản biến đổi khí hậu và phát triển dân cư, lựa chọn công cụ đánh giá phù hợp, đánh giá mức độ tổn thương của các nhóm dân cư ưu tiên như trẻ em, người già và người thu nhập thấp, đồng thời đề xuất các giải pháp thích ứng và giảm thiểu tác động trong giai đoạn đến năm 2025 và 2070.

Phạm vi nghiên cứu tập trung tại ba quận phía Nam thành phố, nơi có đặc điểm địa hình thấp, hệ thống sông rạch chằng chịt và cơ sở hạ tầng giao thông chưa phát triển đồng bộ. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu khoa học, bản đồ tổn thương và các giải pháp ứng phó thiết thực, góp phần vào quy hoạch phát triển bền vững và nâng cao chất lượng cuộc sống cho cư dân khu vực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết biến đổi khí hậu và tác động xã hội: Giải thích sự thay đổi khí hậu toàn cầu và khu vực, tác động đến môi trường sống, kinh tế và sức khỏe con người.
  • Mô hình đánh giá tổn thương (Livelihood Vulnerability Index - LVI): Áp dụng phương pháp tính chỉ số tổn thương dựa trên 10 tiêu chí của Ngân hàng Thế giới, bao gồm đất đai, dân số, GDP, phạm vi đô thị, sản xuất nông nghiệp và đất ngập nước.
  • Phân tích thứ bậc (Analytic Hierarchy Process - AHP): Sử dụng để xác định trọng số các tiêu chí đánh giá tổn thương và ưu tiên các nhóm dân cư dễ bị tổn thương.
  • Phân tích chi phí - lợi ích (Cost-Benefit Analysis): Đánh giá hiệu quả kinh tế của các giải pháp thích ứng và giảm thiểu tác động biến đổi khí hậu.

Các khái niệm chính bao gồm biến đổi khí hậu, nước biển dâng, chỉ số tổn thương, kịch bản phát triển dân cư và giải pháp thích ứng.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu từ các báo cáo khoa học, tài liệu chuyên ngành, dữ liệu quy hoạch của thành phố, khảo sát thực địa với 432 phiếu khảo sát hộ gia đình và các đơn vị tập thể tại 36 phường thuộc quận 7, quận 8 và quận Bình Tân.
  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn ngẫu nhiên đơn giản với khoảng 10 phiếu khảo sát cho mỗi phường, đảm bảo tính đại diện cho các nhóm dân cư.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý số liệu khảo sát, áp dụng phương pháp nội suy, ngoại suy để hoàn chỉnh kịch bản biến đổi khí hậu và phát triển dân cư. Xây dựng ma trận tác động và chỉ số tổn thương dựa trên mối tương quan giữa các yếu tố biến đổi khí hậu và các tiêu chí đánh giá.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ năm 2015 đến 2016, với các bước hoàn thiện kịch bản biến đổi khí hậu, khảo sát thực địa, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp thích ứng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của nước biển dâng đến diện tích và dân số: Theo kịch bản phát thải cao A1FI, diện tích bị ngập tại quận Bình Tân có thể lên đến 333,7 ha (6,43% diện tích quận) vào năm 2070, trong khi quận 7 và quận 8 lần lượt là 62,4 ha (1,77%) và 27,3 ha (1,42%). Số dân bị ảnh hưởng có thể lên đến 114.429 người, chiếm gần 45% tổng số dân bị ảnh hưởng của thành phố.

  2. Chỉ số tổn thương (LVI) theo các tiêu chí: Đất đai, dân số và thu nhập GDP là những tiêu chí có trọng số cao nhất trong đánh giá tổn thương. Quận 8 có mật độ dân số cao nhất (22.449 người/km²) và chỉ số tổn thương sinh kế cao hơn so với quận 7 và Bình Tân.

  3. Nhóm dân cư dễ bị tổn thương: Trẻ em, người già và người có thu nhập thấp được xác định là nhóm ưu tiên chịu ảnh hưởng nặng nề nhất do biến đổi khí hậu, đặc biệt trong các đợt ngập úng và thiếu nước sạch vào mùa khô.

  4. Tác động đến sức khỏe cộng đồng và kinh tế: Tỷ lệ người bị bệnh do nguồn nước ô nhiễm lên đến 28,22%, gây thiệt hại khoảng 27.000 đồng/người/ngày. Thiệt hại kinh tế do ngập úng ước tính khoảng 81 triệu đồng/năm cho các hộ kinh doanh mặt tiền đường.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các tác động trên là do địa hình thấp, hệ thống sông rạch chằng chịt và cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ, làm tăng nguy cơ ngập úng và xâm nhập mặn. So với các nghiên cứu quốc tế, kết quả phù hợp với xu hướng biến đổi khí hậu toàn cầu, trong đó các đô thị ven biển chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Việc xây dựng bản đồ chỉ số tổn thương và phân tích trọng số các tiêu chí giúp xác định rõ các khu vực và nhóm dân cư cần ưu tiên hỗ trợ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thể hiện tỷ lệ diện tích ngập theo kịch bản phát thải, bản đồ phân bố chỉ số tổn thương theo quận, và bảng so sánh thiệt hại kinh tế do ngập úng. Các kết quả này cung cấp cơ sở khoa học cho việc lập kế hoạch phát triển đô thị và các chính sách ứng phó biến đổi khí hậu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hệ thống thoát nước và chống ngập: Xây dựng và nâng cấp hệ thống cống khép kín tại các cửa sông, rạch trọng điểm, đảm bảo tiêu thoát nước hiệu quả, giảm thiểu ngập úng trong mùa mưa. Chủ thể thực hiện: UBND các quận phối hợp Sở Xây dựng, thời gian hoàn thành dự kiến đến năm 2025.

  2. Phát triển hạ tầng cấp nước sạch và xử lý nước thải: Đầu tư mở rộng mạng lưới cấp nước sạch, xử lý nước thải đạt chuẩn, đặc biệt tại các khu dân cư dễ bị tổn thương nhằm giảm thiểu bệnh tật liên quan đến nguồn nước. Chủ thể thực hiện: Sở Tài nguyên và Môi trường, các công ty cấp nước, thời gian 2020-2025.

  3. Xây dựng các khu đô thị xanh, tăng diện tích cây xanh và đất ngập nước: Quy hoạch phát triển các khu đô thị mới theo hướng thân thiện môi trường, tăng cường cây xanh, công viên và các vùng đất ngập nước để điều hòa khí hậu và giảm thiểu tác động của nước biển dâng. Chủ thể thực hiện: Ban Quản lý quy hoạch thành phố, thời gian 2020-2030.

  4. Chương trình nâng cao nhận thức và hỗ trợ nhóm dân cư dễ bị tổn thương: Tổ chức các chiến dịch truyền thông, đào tạo kỹ năng ứng phó biến đổi khí hậu cho trẻ em, người già và người thu nhập thấp; đồng thời hỗ trợ tài chính và kỹ thuật để cải thiện điều kiện sống. Chủ thể thực hiện: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, các tổ chức phi chính phủ, thời gian liên tục.

  5. Phát triển hệ thống cảnh báo sớm và quản lý rủi ro thiên tai: Thiết lập hệ thống cảnh báo ngập lụt, xâm nhập mặn và các hiện tượng thời tiết cực đoan, phối hợp với các cơ quan chức năng để ứng phó kịp thời. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Khí tượng Thủy văn, UBND các quận, thời gian 2020-2023.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về môi trường và đô thị: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy hoạch phát triển bền vững, và các chương trình ứng phó biến đổi khí hậu phù hợp với đặc điểm địa phương.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kỹ thuật môi trường và biến đổi khí hậu: Tham khảo phương pháp đánh giá tổn thương, kịch bản biến đổi khí hậu và các công cụ phân tích để phát triển nghiên cứu sâu hơn hoặc áp dụng cho các khu vực tương tự.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng dân cư: Áp dụng các giải pháp thích ứng, nâng cao nhận thức và hỗ trợ nhóm dân cư dễ bị tổn thương nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu.

  4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực phát triển đô thị và hạ tầng: Tham khảo các kịch bản phát triển dân cư và đánh giá rủi ro để hoạch định chiến lược đầu tư, đảm bảo tính bền vững và an toàn cho các dự án.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng như thế nào đến khu dân cư nội thành phía Nam TP. HCM?
    Biến đổi khí hậu gây ra hiện tượng nước biển dâng, ngập úng, xâm nhập mặn và thay đổi khí hậu cực đoan, ảnh hưởng trực tiếp đến hạ tầng, sức khỏe và sinh kế của người dân, đặc biệt là các nhóm dễ bị tổn thương như trẻ em và người già.

  2. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá mức độ tổn thương của các khu dân cư?
    Nghiên cứu sử dụng chỉ số tổn thương sinh kế (LVI) dựa trên 10 tiêu chí của Ngân hàng Thế giới, kết hợp phân tích thứ bậc (AHP) để xác định trọng số và ưu tiên các yếu tố ảnh hưởng.

  3. Nhóm dân cư nào chịu ảnh hưởng nặng nề nhất do biến đổi khí hậu?
    Trẻ em, người già và người có thu nhập thấp là những nhóm dễ bị tổn thương nhất, do khả năng thích ứng kém và điều kiện sống khó khăn hơn trong các đợt ngập úng và thiếu nước sạch.

  4. Các giải pháp thích ứng nào được đề xuất để giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu?
    Các giải pháp bao gồm nâng cấp hệ thống thoát nước, phát triển hạ tầng cấp nước sạch, xây dựng đô thị xanh, nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển hệ thống cảnh báo sớm.

  5. Làm thế nào để các cơ quan quản lý có thể sử dụng kết quả nghiên cứu này?
    Kết quả cung cấp dữ liệu khoa học và bản đồ tổn thương giúp các cơ quan hoạch định chính sách, quy hoạch phát triển đô thị và xây dựng các chương trình ứng phó biến đổi khí hậu hiệu quả, phù hợp với đặc điểm địa phương.

Kết luận

  • Đã hoàn thiện kịch bản biến đổi khí hậu và phát triển dân cư cho quận 7, quận 8 và quận Bình Tân, dự báo đến năm 2070 với các mức độ tác động khác nhau.
  • Xác định nhóm dân cư ưu tiên dễ bị tổn thương gồm trẻ em, người già và người thu nhập thấp, với chỉ số tổn thương sinh kế được đánh giá chi tiết theo từng quận.
  • Đánh giá tác động đa chiều của biến đổi khí hậu đến môi trường, kinh tế, sức khỏe và hạ tầng khu dân cư nội thành phía Nam TP. HCM.
  • Đề xuất các giải pháp thích ứng và giảm thiểu tác động cụ thể, khả thi, có tính đến chi phí và lợi ích kinh tế xã hội.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và công cụ hỗ trợ cho các cấp quản lý và cộng đồng trong việc ứng phó với biến đổi khí hậu, hướng tới phát triển bền vững khu vực phía Nam thành phố.

Next steps: Triển khai thực hiện các giải pháp thích ứng ưu tiên, tiếp tục cập nhật dữ liệu và mở rộng nghiên cứu sang các khu vực khác của thành phố.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng dân cư cần phối hợp chặt chẽ để ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường và nâng cao chất lượng cuộc sống.