Cấu trúc ngữ nghĩa của động từ chuyển động trong tiếng Nga và tiếng Việt

Trong tiếng Nga, động từ chuyển động được chia thành hai nhóm chính: xác định và không xác định. Nhóm xác định biểu thị một chuyển động cụ thể, có hướng, trong khi nhóm không xác định biểu thị một chuyển động tổng quát, lặp đi lặp lại hoặc không có hướng cụ thể. Ví dụ, 'идти' (idtí) có nghĩa là 'đi' nói chung, còn 'пойти' (poytí) có nghĩa là 'bắt đầu đi' hoặc 'đi một hướng cụ thể'. Sự phân biệt này không tồn tại một cách rõ ràng trong tiếng Việt, nơi động từ 'đi' có thể biểu thị cả hai loại chuyển động tùy thuộc vào ngữ cảnh. Theo Ле Ван Нян Ханой, 2013, sự khác biệt trong hướng chuyển động không quan trọng trong tiếng Nga, nhưng lại quan trọng trong các ngôn ngữ khác như tiếng Anh (come/go) và tiếng Việt (đến/đi).

Tiếng Việt sử dụng một hệ thống động từ chuyển động phức tạp, với nhiều động từ biểu thị các cách thức di chuyển khác nhau như 'đi', 'chạy', 'bơi', 'bay', 'trườn', 'lết',... Ngoài ra, tiếng Việt còn sử dụng các chỉ tố phương hướng (ra, vào, lên, xuống,...) để chỉ rõ hướng của chuyển động. Chẳng hạn, 'đi ra' có nghĩa là 'đi ra ngoài', 'đi vào' có nghĩa là 'đi vào trong'. Cách sử dụng chỉ tố phương hướng này là một đặc điểm quan trọng của cấu trúc ngữ nghĩa động từ chuyển động trong tiếng Việt. Nhiều nghiên cứu ngôn ngữ học chỉ ra rằng, trong tiếng Việt, các động từ chỉ phương hướng như ra, vào, lên, xuống... có thể được coi là những yếu tố bổ trợ, hoặc thậm chí là giới từ trong cấu trúc câu.

Tiếng Nga là một ngôn ngữ tổng hợp, có nghĩa là nó sử dụng các hình thái (ví dụ: đuôi từ, tiền tố) để biểu thị các mối quan hệ ngữ pháp và ngữ nghĩa. Ví dụ, sự khác biệt giữa 'идти' (idtí) và 'ходить' (khodit') không chỉ là về khía cạnh (hoàn thành/không hoàn thành) mà còn về tính xác định của hành động. Ngược lại, tiếng Việt là một ngôn ngữ phân tích, dựa vào trật tự từ và các từ chức năng để truyền đạt ý nghĩa ngữ pháp. Điều này có nghĩa là việc so sánh trực tiếp các hình thái của từ giữa hai ngôn ngữ là không thể. Thay vào đó, cần tập trung vào cách mỗi ngôn ngữ sử dụng các phương tiện khác nhau để biểu thị các khái niệm tương tự.

Cách thức một nền văn hóa nhận thức và tương tác với thế giới có thể ảnh hưởng đến cách ngôn ngữ của nó biểu thị các khái niệm cơ bản như chuyển động. Ví dụ, trong một nền văn hóa mà đi bộ là phương tiện di chuyển chính, có thể có nhiều từ vựng hơn để mô tả các loại đi bộ khác nhau (ví dụ: đi bộ nhanh, đi bộ chậm, đi bộ vội vã). Ngược lại, trong một nền văn hóa mà ô tô là phương tiện di chuyển phổ biến, có thể có ít từ hơn để mô tả các loại đi bộ khác nhau, nhưng nhiều từ hơn để mô tả các loại lái xe khác nhau. Sự khác biệt này có thể gây khó khăn cho việc so sánh cấu trúc ngữ nghĩa của động từ chuyển động giữa hai ngôn ngữ.

Phạm vi ngữ nghĩa của 'đi' trong tiếng Việt rộng hơn so với 'идти' trong tiếng Nga. 'Đi' có thể được sử dụng để chỉ nhiều loại chuyển động khác nhau, bao gồm đi bộ, đi xe, đi tàu, đi máy bay,... Trong khi đó, 'идти' chủ yếu chỉ hành động đi bộ. Để chỉ các loại chuyển động khác, tiếng Nga sử dụng các động từ khác như 'ехать' (yekhat') cho đi xe, 'плыть' (plyt') cho bơi, 'лететь' (letet') cho bay,... Điều này cho thấy tiếng Việt có xu hướng sử dụng một động từ duy nhất cho nhiều loại chuyển động, trong khi tiếng Nga có xu hướng sử dụng nhiều động từ khác nhau.

Các chỉ tố phương hướng (ra, vào, lên, xuống,...) đóng một vai trò quan trọng trong việc xác định ý nghĩa của động từ 'đi' trong tiếng Việt. Ví dụ, 'đi ra' có nghĩa là 'đi ra ngoài', 'đi vào' có nghĩa là 'đi vào trong', 'đi lên' có nghĩa là 'đi lên trên', 'đi xuống' có nghĩa là 'đi xuống dưới'. Các chỉ tố phương hướng này giúp làm rõ hướng của chuyển động, một thông tin mà động từ 'đi' tự thân không cung cấp. Trong tiếng Nga, hướng của chuyển động thường được biểu thị bằng các tiền tố (ví dụ: 'по-' trong 'пойти' (poytí)) hoặc bằng các giới từ (ví dụ: 'в' trong 'идти в школу' (idtí v shkolu)).

Động từ 'mang' trong tiếng Việt được sử dụng khi vật được di chuyển bằng tay hoặc được đặt trên cơ thể người. Ví dụ, 'mang sách', 'mang ba lô'. Ngược lại, 'chở' được dùng khi vật được vận chuyển bằng phương tiện như xe máy, ô tô, tàu thuyền. Ví dụ, 'chở hàng', 'chở khách'. Sự phân biệt này dựa trên phương thức vận chuyển và không có sự tương ứng trực tiếp trong tiếng Nga, nơi cả hai hành động có thể được bao hàm bởi 'везти', tùy thuộc vào ngữ cảnh.

Trong tiếng Nga, 'нести' (nestí) thường chỉ hành động mang, vác vật thể bằng tay hoặc trên cơ thể. Ví dụ, 'нести сумку' (nestí sumku) - mang túi. 'Везти' (veztí) được sử dụng khi vận chuyển bằng phương tiện. Ví dụ, 'везти груз' (veztí gruz) - chở hàng. Tuy nhiên, sự khác biệt về kích thước và phương tiện vận chuyển không rõ ràng như trong tiếng Việt. Đôi khi, 'везти' có thể được dùng để chỉ việc mang vác vật nặng, dù không có phương tiện hỗ trợ.

Tiếng Việt biểu thị sắc thái khác nhau của việc 'mang' bằng nhiều từ khác nhau tùy thuộc vào cách thức và vị trí mang: xách (tay), đeo (vai), cõng (lưng), bế (tay), gánh (vai), địu (lưng). Tiếng Nga không có sự phân biệt chi tiết này, 'нести' được sử dụng chung và thông tin chi tiết về cách thức mang được thêm vào bằng các cụm từ bổ nghĩa. Điều này cho thấy sự quan tâm của tiếng Việt đến việc mô tả chi tiết hành động mang, vác, thể hiện sự đa dạng trong hoạt động sinh hoạt và văn hóa.

Khi dịch từ tiếng Nga sang tiếng Việt, cần chú ý đến sự khác biệt về cấu trúc ngữ nghĩa của động từ chuyển động. Ví dụ, động từ 'ходить' (khodit') trong tiếng Nga có thể được dịch thành nhiều động từ khác nhau trong tiếng Việt tùy thuộc vào ngữ cảnh, chẳng hạn như 'đi dạo', 'đi lại', 'đi loanh quanh'. Việc lựa chọn từ ngữ chính xác đòi hỏi dịch giả phải hiểu rõ ý nghĩa và sắc thái của cả hai ngôn ngữ.

Nghiên cứu này cung cấp thông tin hữu ích cho việc giảng dạy tiếng Việt cho người Nga và tiếng Nga cho người Việt. Người học có thể hiểu rõ hơn về những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ, từ đó tránh được những lỗi sai thường gặp. Ví dụ, người Việt học tiếng Nga cần chú ý đến sự khác biệt giữa 'идти' (idtí) và 'ходить' (khodit'), trong khi người Nga học tiếng Việt cần chú ý đến cách sử dụng các chỉ tố phương hướng.

Điểm tương đồng chính là cả hai ngôn ngữ đều có hệ thống động từ để chỉ hành động di chuyển. Tuy nhiên, điểm khác biệt nằm ở cách thức tổ chức và biểu thị ý nghĩa. Tiếng Nga dựa vào hình thái và tiền tố, trong khi tiếng Việt sử dụng trật tự từ và các chỉ tố phương hướng. Điều này phản ánh sự khác biệt cơ bản trong loại hình ngôn ngữ học và cách tư duy của người bản xứ.

Các hướng nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc phân tích chi tiết hơn về vai trò của các chỉ tố phương hướng trong tiếng Việt, hoặc so sánh cấu trúc ngữ nghĩa của động từ chuyển động trong tiếng Nga và tiếng Việt với các ngôn ngữ khác. Ngoài ra, nghiên cứu về sự thay đổi của cấu trúc ngữ nghĩa động từ chuyển động theo thời gian cũng là một lĩnh vực đầy hứa hẹn.