Tổng quan nghiên cứu

Tiếng Bồ Đào Nha là ngôn ngữ được sử dụng rộng rãi trên thế giới với hơn 200 triệu người bản ngữ, đứng thứ 6 về số lượng người sử dụng. Tại Việt Nam, tiếng Bồ Đào Nha được giảng dạy chính thức từ năm 1997 và mở ngành đào tạo từ năm 2004 tại Đại học Hà Nội. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và giao lưu quốc tế ngày càng phát triển, việc nghiên cứu so sánh cấu trúc ngôn ngữ giữa tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt trở nên cần thiết nhằm nâng cao hiệu quả giảng dạy và học tập hai ngôn ngữ này.

Luận văn tập trung nghiên cứu so sánh cấu trúc động ngữ trong tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt hiện đại, nhằm phát hiện những điểm tương đồng và khác biệt về mặt cấu trúc, thành tố cấu tạo và vị trí phân bố các thành phần trong động ngữ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào động ngữ hiện đại của hai ngôn ngữ, sử dụng ngữ liệu từ các tài liệu dạy học, từ điển và ngữ liệu khẩu ngữ phổ biến. Mục tiêu chính là xây dựng mô hình động ngữ phù hợp cho tiếng Bồ Đào Nha, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy tiếng Bồ Đào Nha cho người Việt và tiếng Việt cho người bản xứ Bồ Đào Nha.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp người học tránh các lỗi chuyển di tiêu cực do ảnh hưởng của tiếng mẹ đẻ, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho công tác giảng dạy, học tập và nghiên cứu ngôn ngữ trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về đoản ngữ và động ngữ trong ngôn ngữ học, trong đó đoản ngữ được hiểu là tổ hợp từ có cấu trúc phức tạp, gồm một thành tố trung tâm và các thành tố phụ theo quan hệ chính phụ. Động ngữ là một loại đoản ngữ có động từ làm thành tố trung tâm, bao gồm phần phụ trước, phần trung tâm và phần phụ sau.

Hai lý thuyết chính được áp dụng là:

  • Lý thuyết đoản ngữ của Nguyễn Tài Cẩn và Diệp Quang Ban, nhấn mạnh cấu trúc ba phần của đoản ngữ và vai trò của thành tố trung tâm trong việc xác định loại đoản ngữ.
  • Lý thuyết về động ngữ trong tiếng Bồ Đào Nha của các nhà ngôn ngữ học như Álvaro Gomes, Maria Helena Mira Mateus, tập trung vào đặc điểm biến hình của động từ và vai trò của các trợ động từ, phó từ trong cấu trúc động ngữ.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: động ngữ (sintagma verbal), thành tố trung tâm (thành tố chính), thành tố phụ trước và sau trung tâm, trợ động từ, phó từ, bổ tố, trạng tố, động từ phản thân.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp quy nạp kết hợp phân tích thành tố và so sánh đối chiếu. Ngữ liệu được thu thập từ các nguồn tài liệu chính thức như sách giáo trình, từ điển tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt, các bài nghiên cứu ngôn ngữ, cùng với ngữ liệu khẩu ngữ phổ biến.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm hàng trăm ví dụ minh họa cấu trúc động ngữ trong cả hai ngôn ngữ, được lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất nhằm đảm bảo tính đại diện cho các dạng cấu trúc phổ biến.

Phân tích được thực hiện theo các bước: nhận diện thành tố trung tâm và thành tố phụ trong động ngữ, phân loại thành tố theo hình thức và chức năng, so sánh vị trí và vai trò của các thành tố giữa hai ngôn ngữ. Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng 2 năm, từ thu thập dữ liệu đến phân tích và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cấu trúc động ngữ gồm ba thành phần chính: Cả tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt đều có cấu trúc động ngữ gồm thành tố phụ trước trung tâm, thành tố trung tâm (động từ), và thành tố phụ sau trung tâm. Ví dụ, trong tiếng Bồ Đào Nha: Ele sempre faz ginástica (Anh ta luôn tập thể dục), thành tố phụ trước là sempre, trung tâm là faz, phụ sau là ginástica. Tương tự trong tiếng Việt: Anh ta luôn tập thể dục.

  2. Thành tố trung tâm đa dạng về hình thức và chức năng: Động từ trung tâm có thể là một động từ độc lập, chuỗi động từ hoặc thành ngữ. Trong tiếng Bồ Đào Nha, động từ được chia theo ngôi, thì, thể, còn tiếng Việt không biến hình động từ nhưng vẫn giữ vai trò trung tâm trong động ngữ. Ví dụ, động từ tem trong tiếng Bồ Đào Nha đóng vai trò trợ động từ trong thì phức hợp, trong khi tiếng Việt dùng phó từ để biểu thị ý nghĩa tương đương.

  3. Thành tố phụ trước trung tâm chủ yếu là trợ động từ và phó từ: Tiếng Bồ Đào Nha sử dụng các trợ động từ như ter, ser, estar, ir để biểu thị thì, thể, bị động, trong khi tiếng Việt dùng các phó từ như đã, đang, sẽ. Phó từ chỉ tần suất (sempre, raramente), phủ định (não, nunca), và thực hữu (só, apenas) cũng xuất hiện ở vị trí này trong tiếng Bồ Đào Nha.

  4. Thành tố phụ sau trung tâm đa dạng và phức tạp: Bao gồm bổ tố (danh từ, động từ, tính từ), trạng tố (chỉ nơi chốn, thời gian, cách thức), mệnh đề phụ thuộc. Ví dụ, trong tiếng Bồ Đào Nha: Ele quer que eu pense novamente (Anh ta muốn tôi suy nghĩ lại), mệnh đề que eu pense novamente là thành tố phụ sau trung tâm. Tiếng Việt cũng có cấu trúc tương tự với các bổ ngữ và trạng ngữ mở rộng ý nghĩa động từ.

Thảo luận kết quả

Sự tương đồng trong cấu trúc động ngữ giữa hai ngôn ngữ phản ánh tính phổ quát của đơn vị cú pháp này trong ngôn ngữ học. Tuy nhiên, sự khác biệt về đặc điểm loại hình (tiếng Bồ Đào Nha là ngôn ngữ biến hình, tiếng Việt không biến hình) dẫn đến sự khác biệt trong cách biểu thị thì, thể, và các thành tố phụ.

Ví dụ, tiếng Bồ Đào Nha sử dụng trợ động từ chia theo ngôi và thì để biểu thị các sắc thái ngữ pháp, trong khi tiếng Việt sử dụng phó từ đứng trước hoặc sau động từ trung tâm. Điều này gây khó khăn cho người học khi dịch và sử dụng hai ngôn ngữ, đặc biệt trong việc chuyển đổi các thành tố phụ biểu thị thời gian và thể.

So sánh với các nghiên cứu về động ngữ trong các ngôn ngữ khác như tiếng Anh hay tiếng Pháp, kết quả cho thấy tiếng Bồ Đào Nha có hệ thống trợ động từ phong phú nhưng không đa dạng bằng tiếng Anh, còn tiếng Việt có cấu trúc động ngữ đơn giản hơn về mặt hình thức nhưng phức tạp về mặt ngữ nghĩa và vị trí thành tố phụ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các loại thành tố phụ trước và sau trung tâm trong hai ngôn ngữ, hoặc bảng so sánh các trợ động từ và phó từ tương ứng, giúp minh họa rõ nét sự khác biệt và tương đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển tài liệu giảng dạy động ngữ tiếng Bồ Đào Nha dành cho người Việt: Tập trung vào giải thích rõ ràng về vai trò và vị trí của trợ động từ, phó từ trong cấu trúc động ngữ, giúp người học nắm bắt được sự khác biệt với tiếng Việt. Thời gian thực hiện: 1 năm; chủ thể: các trường đại học và trung tâm ngoại ngữ.

  2. Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu cho giảng viên tiếng Bồ Đào Nha: Nâng cao năng lực giảng dạy về cấu trúc động ngữ, đặc biệt là các điểm khác biệt ngữ pháp giữa hai ngôn ngữ để giảm thiểu lỗi chuyển di tiêu cực. Thời gian: 6 tháng; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với Đại học Hà Nội.

  3. Xây dựng phần mềm hỗ trợ học tập và dịch thuật động ngữ Bồ Đào Nha - Việt: Tích hợp các quy tắc so sánh cấu trúc động ngữ, giúp người học và dịch giả nhận diện và sử dụng chính xác các thành tố trong câu. Thời gian: 2 năm; chủ thể: các công ty công nghệ giáo dục.

  4. Nghiên cứu tiếp tục mở rộng so sánh động ngữ trong các ngôn ngữ khác có ảnh hưởng tại Việt Nam: Ví dụ như tiếng Anh, tiếng Pháp để xây dựng hệ thống kiến thức ngôn ngữ học đối chiếu toàn diện, phục vụ cho việc giảng dạy đa ngôn ngữ. Thời gian: 3 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu ngôn ngữ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ học, đặc biệt chuyên ngành tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt: Giúp hiểu sâu về cấu trúc động ngữ, phục vụ nghiên cứu và giảng dạy.

  2. Người học tiếng Bồ Đào Nha tại Việt Nam và người học tiếng Việt tại các nước nói tiếng Bồ Đào Nha: Cung cấp kiến thức về điểm giống và khác trong cấu trúc động ngữ, hỗ trợ nâng cao kỹ năng ngôn ngữ.

  3. Các nhà biên phiên dịch, dịch giả: Giúp nhận diện các cấu trúc phức tạp trong động ngữ để dịch chính xác, tránh sai sót do khác biệt ngôn ngữ.

  4. Các nhà nghiên cứu ngôn ngữ học so sánh và ngôn ngữ học ứng dụng: Là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về cấu trúc cú pháp và ngữ pháp so sánh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Động ngữ là gì và tại sao lại quan trọng trong nghiên cứu ngôn ngữ?
    Động ngữ là đoản ngữ có động từ làm thành tố trung tâm, đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc câu và biểu đạt hành động. Nghiên cứu động ngữ giúp hiểu rõ cách thức tổ chức câu và biểu đạt ý nghĩa trong ngôn ngữ.

  2. Tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt khác nhau như thế nào về cấu trúc động ngữ?
    Tiếng Bồ Đào Nha là ngôn ngữ biến hình với trợ động từ và phó từ đứng trước động từ trung tâm, còn tiếng Việt không biến hình, sử dụng phó từ đứng trước hoặc sau động từ để biểu thị thì, thể. Vị trí và loại thành tố phụ cũng có sự khác biệt rõ rệt.

  3. Làm thế nào để tránh lỗi chuyển di tiêu cực khi học tiếng Bồ Đào Nha từ tiếng Việt?
    Người học cần chú ý đến vị trí và chức năng của trợ động từ và phó từ trong tiếng Bồ Đào Nha, không áp dụng trực tiếp cấu trúc tiếng Việt. Việc sử dụng tài liệu so sánh cấu trúc động ngữ sẽ giúp giảm thiểu lỗi này.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn này?
    Luận văn sử dụng phương pháp quy nạp, phân tích thành tố và so sánh đối chiếu dựa trên ngữ liệu từ sách giáo trình, từ điển và ngữ liệu khẩu ngữ, với cỡ mẫu hàng trăm ví dụ minh họa.

  5. Ứng dụng thực tiễn của nghiên cứu này là gì?
    Nghiên cứu giúp cải thiện chất lượng giảng dạy và học tập tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt, hỗ trợ biên phiên dịch chính xác, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận cho các nghiên cứu ngôn ngữ học so sánh tiếp theo.

Kết luận

  • Động ngữ trong tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt đều có cấu trúc ba thành phần: thành tố phụ trước, thành tố trung tâm và thành tố phụ sau.
  • Tiếng Bồ Đào Nha sử dụng trợ động từ và phó từ để biểu thị thì, thể, bị động, trong khi tiếng Việt dùng phó từ không biến hình.
  • Sự khác biệt về loại hình ngôn ngữ dẫn đến những thách thức trong việc học và dịch thuật giữa hai ngôn ngữ.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Việt.
  • Các bước tiếp theo bao gồm phát triển tài liệu giảng dạy, đào tạo giảng viên, xây dựng phần mềm hỗ trợ và mở rộng nghiên cứu so sánh ngôn ngữ.

Luận văn kêu gọi các nhà nghiên cứu, giảng viên và người học quan tâm áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả học tập và giảng dạy, đồng thời tiếp tục phát triển các nghiên cứu sâu hơn về ngôn ngữ học so sánh.