I. Tổng Quan Tầm Quan Trọng của Kỹ Năng Sử Dụng SGK Lịch Sử
Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, việc giáo dục thế hệ trẻ về lịch sử dân tộc trở nên vô cùng quan trọng. Lịch sử là nền tảng văn hóa, là điểm tựa để xây dựng tương lai. Sách giáo khoa Lịch sử (SGK) đóng vai trò then chốt trong quá trình này, cung cấp kiến thức cơ bản và hệ thống. Tuy nhiên, thực tế cho thấy học sinh THPT còn gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng sách giáo khoa một cách hiệu quả. Việc rèn luyện kỹ năng sử dụng sách giáo khoa lịch sử là cấp thiết để nâng cao chất lượng dạy và học, bồi dưỡng lòng yêu nước và tự hào dân tộc. Theo Cương lĩnh xây dựng đất nước thời kì quá độ lên Chủ nghĩa xã hội của Đại hội Đảng khóa XI đã nhấn mạnh: “Xây dựng con người Việt Nam giàu lòng yêu nước, có ý thức làm chủ trách nhiệm công dân, có tri thức, sức khỏe, lao động giỏi, sống có văn hóa nghĩa tình, có tinh thần quốc tế chân chính” [8, tr.
1.1. Vai trò của SGK Lịch Sử THPT trong giáo dục
Sách giáo khoa Lịch sử trung học phổ thông không chỉ là nguồn cung cấp kiến thức mà còn là công cụ để hình thành tư duy lịch sử, bồi dưỡng tình cảm yêu nước và trách nhiệm công dân. SGK giúp học sinh tiếp cận với những sự kiện, nhân vật lịch sử một cách có hệ thống, từ đó hiểu rõ hơn về quá khứ, hiện tại và tương lai của dân tộc. Sách giáo khoa Lịch sử cũng được coi là một công trình nghiên cứu khoa học “Sách giáo khoa Lịch sử cũng như các Sách giáo khoa của các môn học khác ở trường phổ thông là sự kết hợp của khoa học giáo dục và khoa học cơ bản (sử học). Nó phải cung cấp cho HS những kiến thức khoa học đạt được trình độ hiện đại nhất của việc nghiên cứu,… thể hiện được mục tiêu, tính chất giáo dục” [11,tr.
1.2. Mục tiêu của việc rèn luyện kỹ năng học Lịch Sử
Mục tiêu chính của việc rèn luyện kỹ năng học lịch sử thông qua SGK là giúp học sinh chủ động tiếp thu kiến thức, phát triển tư duy phản biện và khả năng tự học. Học sinh cần được trang bị các kỹ năng như đọc hiểu, phân tích, so sánh, đánh giá thông tin từ SGK, cũng như biết cách sử dụng SGK để giải quyết các vấn đề thực tiễn liên quan đến lịch sử. Chương trình giáo dục phổ thông cấp THPT đã quy định phương pháp dạy học bộ môn phải “Tăng cường năng lực làm việc với sách giáo khoa và tài liệu tham khảo, rèn luyện năng lực tự học” [5, tr.
II. Thách Thức Học Sinh Gặp Khó Khăn Khi Sử Dụng SGK Lịch Sử
Mặc dù có vai trò quan trọng, việc sử dụng sách giáo khoa lịch sử hiệu quả vẫn là một thách thức đối với nhiều học sinh THPT. Các em thường gặp khó khăn trong việc tiếp thu kiến thức một cách chủ động, ghi nhớ thông tin quan trọng và vận dụng kiến thức vào thực tế. Nguyên nhân có thể do phương pháp dạy học chưa phù hợp, thiếu sự hướng dẫn cụ thể từ giáo viên, hoặc do bản thân học sinh chưa có kỹ năng tự học hiệu quả. Hiệu quả của việc dạy học lịch sử phụ thuộc rất nhiều vào việc học sinh biết làm việc với sách giáo khoa và nắm vững kiến thức chứa đựng trong nó. Bởi lẽ sách giáo khoa có vai trò trong việc hình thành kiến thức mới, củng cố ôn tập, và rèn luyện các kĩ năng, kĩ xảo cho học sinh.
2.1. Thực trạng sử dụng SGK của học sinh THPT
Thực tế cho thấy nhiều học sinh vẫn còn thụ động trong việc sử dụng SGK. Các em thường chỉ đọc lướt qua, học thuộc lòng một cách máy móc mà không hiểu sâu sắc bản chất của các sự kiện, nhân vật lịch sử. Việc này dẫn đến tình trạng học trước quên sau, khó vận dụng kiến thức vào giải quyết các bài tập hoặc các vấn đề thực tiễn. Tuy nhiên thực trạng hiện nay cho thấy học sinh còn chưa biết cách làm việc với sách giáo khoa một cách khoa học và hiệu quả. Các em còn lúng túng trong việc sử dụng những kiến thức lịch sử được cung cấp trong sách giáo khoa để khai thác kiến thức mới, củng cố ôn tập kiến thức cũ và tận dụng sách giáo khoa làm nguồn tài liệu hỗ trợ trong kiểm tra đánh giá.
2.2. Vai trò của giáo viên trong hướng dẫn sử dụng SGK
Giáo viên đóng vai trò quan trọng trong việc hướng dẫn học sinh sử dụng SGK một cách hiệu quả. Giáo viên cần trang bị cho học sinh các kỹ năng cần thiết, tạo điều kiện để các em chủ động khám phá kiến thức và vận dụng vào thực tế. Bên cạnh đó giáo viên vẫn chưa chú ý rèn luyện cho học sinh các kĩ năng sử dụng sách giáo khoa trên lớp và ở nhà, do đó học sinh chưa nhận thức được tầm quan trọng của sách giáo khoa lịch sử.
III. Cách Rèn Luyện Kỹ Năng Đọc Hiểu Sách Giáo Khoa Lịch Sử Hiệu Quả
Để rèn luyện kỹ năng đọc hiểu sách giáo khoa lịch sử, học sinh cần nắm vững các phương pháp đọc hiệu quả, bao gồm đọc lướt để nắm ý chính, đọc kỹ để hiểu chi tiết và đọc suy ngẫm để liên hệ kiến thức với thực tế. Bên cạnh đó, việc sử dụng các kỹ thuật ghi chú, tóm tắt và lập sơ đồ tư duy cũng giúp học sinh hệ thống hóa kiến thức và ghi nhớ lâu hơn. Có thể kể đến đầu tiên là M. 28] cho rằng: “Công việc với sách giáo khoa có thể là phương pháp giải thích minh họa khi mà học sinh đọc sách giáo khoa, là phương tiện tái hiện khi mà học sinh luyện tập theo một đoạn nào đó, là phương pháp nghiên cứu nếu học sinh giải quyết theo sách giáo khoa những nhiệm vụ không phải là mẫu quen biết đối với chúng”.
3.1. Phương pháp đọc SGK Lịch Sử hiệu quả
Việc đọc SGK Lịch Sử không chỉ đơn thuần là đọc chữ mà còn là quá trình tư duy, phân tích và đánh giá thông tin. Học sinh cần biết cách xác định các ý chính, các sự kiện quan trọng và mối liên hệ giữa chúng. Việc sử dụng bút highlight, gạch chân hoặc ghi chú bên lề cũng giúp học sinh tập trung và ghi nhớ thông tin tốt hơn. Tác giả đã khái quát quá trình làm việc của học sinh với sách giáo khoa thành quy tắc: xem qua những gì ghi chép, đồng thời nhớ lại những điều giảng giải của giáo viên, nếu tài liệu không giảng trong lớp thì đọc tất cả tài liệu cần đọc trong sách giáo khoa nhằm mục đích nắm toàn bộ nội dung, để phân tích những chỗ khó.
3.2. Kỹ thuật ghi chú và tóm tắt kiến thức Lịch Sử
Kỹ thuật ghi chú và tóm tắt là công cụ hữu ích để hệ thống hóa kiến thức lịch sử. Học sinh có thể sử dụng các phương pháp như ghi chú theo dàn ý, tóm tắt bằng sơ đồ tư duy hoặc lập bảng so sánh để phân tích các sự kiện, nhân vật lịch sử. Sau khi nắm vững tài liệu lý thuyết học sinh bắt tay vào làm bài tập viết. Đặc biệt phải kể đến cuốn “Phát huy tính tích cực của học sinh như thế nào” của I.Kharlamov đã đưa ra những chỉ dẫn cụ thể và đề xuất “nhiều phương án trong công tác tự lực với sách giáo khoa”.
IV. Hướng Dẫn Phân Tích Sách Giáo Khoa Lịch Sử Để Hiểu Sâu Hơn
Phân tích sách giáo khoa lịch sử là kỹ năng quan trọng giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về các sự kiện, nhân vật và quá trình lịch sử. Học sinh cần biết cách đặt câu hỏi, tìm kiếm thông tin, so sánh các nguồn tài liệu và đánh giá tính khách quan của thông tin. Việc này giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và khả năng tự học. Như vậy có thể thấy I.Kharlamov rất đề cao vai trò của giáo viên trong tổ chức cho học sinh các hoạt động học tập với sách giáo khoa.
4.1. Cách đặt câu hỏi và tìm kiếm thông tin trong SGK
Việc đặt câu hỏi là bước đầu tiên trong quá trình phân tích SGK. Học sinh cần đặt ra các câu hỏi như: Sự kiện này xảy ra khi nào? Ở đâu? Vì sao? Ai là người liên quan? Kết quả là gì? Sau đó, học sinh cần tìm kiếm thông tin trong SGK để trả lời các câu hỏi này. Giáo sư tiến sĩ giáo dục học B.Exipốp trong giáo trình “Những cơ sở lí luận dạy học tập II” cũng đã đề cập đến ý nghĩa của việc đọc sách ngoài giờ lên lớp, ý nghĩa của việc làm việc với tranh ảnh minh họa trong sách: “giúp học sinh hiểu sâu hơn và lĩnh hội rành mạch, vững chắc nội dung của lời văn vì tranh minh họa tạo ra ở học sinh những biểu tượng nhất định….180], trong đó tác giả cũng nhấn mạnh: “đòi hỏi một sự kết hợp đúng đắn giữa sự chỉ đạo của giáo viên và tính tự lập của học sinh” [4, tr.
4.2. So sánh và đánh giá nguồn thông tin Lịch Sử
Trong quá trình phân tích lịch sử, học sinh cần so sánh thông tin từ SGK với các nguồn tài liệu khác như sách tham khảo, báo chí, internet... để có cái nhìn đa chiều và khách quan hơn về các sự kiện lịch sử. Đặc biệt trong cuốn “Chuẩn bị giờ học Lịch sử như thế nào” [28] của tiến sĩ N.Đairi, cuốn sách này được xuất bản năm 1969 ở Mát-xcơ-va đã có một tiếng vang rất lớn, được các cán bộ giáo viên Lịch sử Liên Xô ưa thích và được xuất bản ở Hà Nội vào năm 1973.Đairi đã trình bày với độc giả một vấn đề rất quan trọng của việc dạy và học bộ môn Lịch sử: vấn đề giờ học lịch sử.
V. Ứng Dụng Vận Dụng Kiến Thức Lịch Sử Từ SGK Vào Thực Tế
Việc học lịch sử không chỉ dừng lại ở việc ghi nhớ các sự kiện mà còn là khả năng vận dụng kiến thức lịch sử vào thực tế cuộc sống. Học sinh cần biết cách liên hệ các sự kiện lịch sử với hiện tại, rút ra bài học kinh nghiệm và áp dụng vào giải quyết các vấn đề xã hội. Tóm lại, nhiều tác giả đã khẳng định tầm quan trọng của sách giáo khoa và tầm quan trọng của việc sử dụng sách giáo khoa trong dạy học lịch sử sao cho có hiệu quả trong việc tiếp thu kiến thức mới hoặc ôn tập kiến thức cũ.
5.1. Liên hệ kiến thức Lịch Sử với cuộc sống hiện tại
Học sinh cần được khuyến khích liên hệ các sự kiện lịch sử với cuộc sống hiện tại để hiểu rõ hơn về nguồn gốc, bản chất của các vấn đề xã hội. Ví dụ, việc tìm hiểu về các cuộc chiến tranh trong lịch sử giúp học sinh nhận thức rõ hơn về giá trị của hòa bình và tầm quan trọng của việc bảo vệ chủ quyền quốc gia. Trong cuốn “Giáo dục học tập I” của Hà Thế Ngữ - Đặng Vũ Hoạt đã trình bày ý nghĩa của việc sử dụng sách giáo khoa: “Nếu sử dụng đúng phương pháp, sách sẽ có tác dụng lớn như: mở rộng, đào sâu vốn hiểu biết của mình một cách có hệ thống và sinh động, rèn luyện kĩ năng thói quen sử dụng sách giáo khoa, bồi dưỡng vốn ngữ pháp, kinh nghiệm viết văn, óc nhận xét, phê phán bồi dưỡng hứng thú học tập, tình cảm và tư tưởng”. 32]
5.2. Rút ra bài học kinh nghiệm từ quá khứ Lịch Sử
Lịch sử là kho tàng kinh nghiệm quý báu của nhân loại. Học sinh cần biết cách rút ra bài học kinh nghiệm từ quá khứ để tránh lặp lại những sai lầm và xây dựng một tương lai tốt đẹp hơn. Bên cạnh đó một số tác giả như Nguyễn Ngọc Bảo, Hà Thị Đức trong cuốn “Hoạt động dạy học ở trường THCS” [12]; “Giáo dục học đại cương” của tác giả Phạm Viết Vượng [39],… không chỉ đề cập đến vị trí vai trò của sách giáo khoa mà còn đề cập các kĩ năng làm việc với sách giáo khoa như kĩ năng đọc, kĩ năng ghi chép, kĩ năng phân tích hình vẽ, biểu đồ,…
VI. Kết Luận Nâng Cao Kỹ Năng Sử Dụng SGK Lịch Sử Cho Tương Lai
Rèn luyện kỹ năng sử dụng sách giáo khoa lịch sử là một quá trình liên tục và cần sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên, học sinh và gia đình. Việc trang bị cho học sinh các kỹ năng cần thiết giúp các em chủ động tiếp thu kiến thức, phát triển tư duy phản biện và trở thành những công dân có ích cho xã hội. Cuốn “Hệ thống các phương pháp dạy học lịch sử ở trường THCS” do PGS.TS Trịnh Đình Tùng làm chủ biên, cũng đã quy phương pháp sử dụng sách giáo khoa vào nhóm các phương pháp phát triển năng lực nhận thức, trong đó tác giả đã giành một chương của cuốn sách để nói về vị trí, ý nghĩa và phương pháp sử dụng sách giáo khoa trong đó tác giả xác định sách giáo khoa là tài liệu học tập cơ bản của học sinh nhưng đồng thời là “điểm tựa để người giáo viên xác định kiến thức cơ bản, xác định của kĩ năng cần hình thành cho học sinh trong giờ học, là sự gợi ý để lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp với đối tượng, vừa phát huy tính tích cực hoạt động học tập của học sinh”. 112]
6.1. Vai trò của nhà trường và gia đình trong việc hỗ trợ học sinh
Nhà trường và gia đình cần tạo điều kiện tốt nhất để học sinh phát triển kỹ năng sử dụng SGK. Nhà trường cần đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường các hoạt động thực hành và tạo môi trường học tập tích cực. Gia đình cần quan tâm, động viên và tạo điều kiện để học sinh tự học ở nhà. Đặc biệt gần đây nhất có cuốn “Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn Lịch sử” do GS.TS Nguyễn Thị Côi chủ biên, được coi như là kim chỉ nam cho sinh viên – giáo viên bộ môn có hướng đi đúng đắn trong quá trình trau dồi kĩ năng nghiệp vụ sư phạm.
6.2. Định hướng tương lai cho việc dạy và học Lịch Sử
Trong tương lai, việc dạy và học lịch sử cần tiếp tục đổi mới theo hướng phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh. SGK cần được biên soạn theo hướng mở, khuyến khích học sinh tự tìm tòi, khám phá kiến thức. Bên cạnh đó, việc ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học cũng là một xu hướng tất yếu để nâng cao hiệu quả giáo dục. Trong cuốn sách này, tác giả đã dành hẳn một chương nói về việc rèn luyện kĩ năng sử dụng sách giáo khoa trong dạy học lịch sử cho sinh viên.
