Tổng quan nghiên cứu

Quyền thay đổi họ, tên là một trong những quyền nhân thân quan trọng được pháp luật Việt Nam bảo vệ, thể hiện sự tôn trọng nhân quyền và quyền công dân theo Hiến pháp năm 2013. Theo Bộ luật Dân sự (BLDS) năm 2015, cá nhân có quyền thay đổi họ, tên trong những trường hợp nhất định nhằm bảo vệ danh dự, nhân phẩm và lợi ích hợp pháp của mình. Tỉnh Bắc Kạn, với dân số khoảng 327.882 người, đa số là đồng bào dân tộc thiểu số chiếm trên 80%, có nhiều phong tục tập quán đặc thù trong việc đặt tên, gây ra những khó khăn trong việc áp dụng quy định pháp luật về quyền thay đổi họ, tên. Năm 2018, tỉnh đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế 6,286%, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục và dân trí, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện quyền nhân thân nói chung và quyền thay đổi họ, tên nói riêng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích, đánh giá các quy định pháp luật hiện hành về quyền thay đổi họ, tên theo BLDS 2015 và thực tiễn áp dụng tại tỉnh Bắc Kạn, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật liên quan đến quyền thay đổi họ, tên và việc áp dụng tại các cấp chính quyền địa phương tỉnh Bắc Kạn từ khi BLDS 2015 có hiệu lực. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền nhân thân, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật dân sự và nâng cao nhận thức xã hội về quyền con người tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết pháp lý về quyền nhân thân, đặc biệt là quyền đối với họ, tên của cá nhân. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quyền nhân thân: Quyền nhân thân là quyền gắn liền với cá nhân, không thể chuyển giao, bao gồm quyền đối với họ, tên, danh dự, nhân phẩm. Lý thuyết này làm cơ sở pháp lý để bảo vệ quyền thay đổi họ, tên nhằm đảm bảo quyền con người và quyền công dân.

  2. Lý thuyết pháp luật dân sự về quyền thay đổi họ, tên: Phân tích các quy định pháp luật trong BLDS 2015, Luật Hộ tịch 2014 và các văn bản hướng dẫn thi hành, làm rõ phạm vi, điều kiện, thủ tục và hậu quả pháp lý của việc thay đổi họ, tên.

Các khái niệm chính bao gồm: quyền nhân thân, quyền thay đổi họ, quyền thay đổi tên, thủ tục hành chính về thay đổi hộ tịch, và hậu quả pháp lý của việc thay đổi họ, tên.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận biện chứng duy vật kết hợp với các phương pháp nghiên cứu khoa học pháp lý và thực tiễn:

  • Phân tích tài liệu pháp luật: Tổng hợp, phân tích các văn bản pháp luật liên quan như BLDS 2015, Luật Hộ tịch 2014, Nghị định 123/2015/NĐ-CP, Thông tư 22/2012/TT-BGDĐT và các văn bản hướng dẫn khác.

  • Phân tích thực trạng áp dụng pháp luật: Thu thập số liệu báo cáo của UBND các cấp tỉnh Bắc Kạn về việc đăng ký thay đổi họ, tên trong giai đoạn từ 2015 đến 2018, đánh giá hiệu quả và những khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn.

  • Phương pháp so sánh: So sánh quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng tại Bắc Kạn với các địa phương khác để rút ra bài học kinh nghiệm.

  • Phương pháp tổng hợp và đánh giá: Tổng hợp kết quả phân tích, đánh giá khách quan các quy định pháp luật và thực tiễn, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các hồ sơ thay đổi họ, tên tại UBND cấp xã, huyện và tỉnh Bắc Kạn, cùng các báo cáo thống kê liên quan. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu phi xác suất theo phương pháp thuận tiện và mẫu chuyên gia để thu thập ý kiến đánh giá. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2015 đến 2018, phù hợp với thời điểm BLDS 2015 có hiệu lực.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quyền thay đổi họ, tên được quy định rõ ràng trong BLDS 2015 và Luật Hộ tịch 2014: Theo Điều 27, 28 BLDS 2015, cá nhân có quyền thay đổi họ, tên trong các trường hợp như thay đổi họ cho con từ họ cha sang họ mẹ hoặc ngược lại, thay đổi tên do gây nhầm lẫn, xúc phạm danh dự, hoặc thay đổi do xác định lại giới tính. Tỉnh Bắc Kạn đã thực hiện đăng ký thay đổi họ, tên cho khoảng 1.200 trường hợp trong giai đoạn 2015-2018.

  2. Thực trạng áp dụng pháp luật tại Bắc Kạn còn nhiều khó khăn: Tỷ lệ hồ sơ thay đổi họ, tên được giải quyết đúng hạn đạt khoảng 85%, còn lại do thiếu giấy tờ hoặc chưa rõ ràng về thẩm quyền. Các vướng mắc chủ yếu liên quan đến sự phối hợp giữa các cơ quan, nhận thức của người dân và cán bộ về quyền thay đổi họ, tên còn hạn chế.

  3. Ảnh hưởng của phong tục tập quán dân tộc thiểu số: Trên 80% dân số là đồng bào dân tộc thiểu số với phong tục đặt tên đặc thù như người Dao, Mông, Tày, gây khó khăn trong việc áp dụng quy định pháp luật thống nhất. Ví dụ, việc đặt tên theo thứ bậc, vòng đời hoặc theo họ mẹ phổ biến ở một số dân tộc, dẫn đến tranh cãi khi thay đổi họ, tên.

  4. Hậu quả pháp lý của việc thay đổi họ, tên được quản lý chặt chẽ: Việc thay đổi họ, tên không làm thay đổi các quyền, nghĩa vụ dân sự đã xác lập trước đó. Tuy nhiên, các giấy tờ liên quan như giấy khai sinh, chứng minh nhân dân, giấy chứng nhận quyền sử dụng đất phải được chỉnh sửa theo, gây phiền hà cho người dân và cơ quan quản lý.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những khó khăn trong áp dụng pháp luật về quyền thay đổi họ, tên tại Bắc Kạn là do sự chưa đồng bộ trong hệ thống văn bản pháp luật và hướng dẫn thi hành, cũng như hạn chế về năng lực cán bộ và nhận thức của người dân. So với các tỉnh khác trong vùng Đông Bắc Bộ, Bắc Kạn có tỷ lệ hồ sơ giải quyết chậm cao hơn khoảng 10%, phản ánh sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước.

Việc phong tục tập quán dân tộc thiểu số ảnh hưởng lớn đến việc áp dụng quy định pháp luật đòi hỏi phải có sự linh hoạt và tôn trọng văn hóa truyền thống trong quá trình thực thi. Các biểu đồ thống kê số lượng hồ sơ thay đổi họ, tên theo năm và theo dân tộc sẽ minh họa rõ nét xu hướng và khó khăn trong thực tiễn.

Hậu quả pháp lý của việc thay đổi họ, tên được pháp luật quy định chặt chẽ nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của cá nhân và các bên liên quan, đồng thời đảm bảo tính ổn định của các quan hệ dân sự. Tuy nhiên, việc chỉnh sửa đồng bộ các giấy tờ liên quan còn nhiều bất cập, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa các cơ quan.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về quyền thay đổi họ, tên: Cần bổ sung, làm rõ các trường hợp được thay đổi họ, tên, đặc biệt liên quan đến đồng thuận của cha mẹ, người giám hộ và người chưa thành niên, nhằm tránh mâu thuẫn pháp lý. Thời gian hoàn thiện dự kiến trong 1-2 năm, do Bộ Tư pháp chủ trì phối hợp với các bộ ngành.

  2. Nâng cao năng lực cán bộ thực thi pháp luật: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về quy định pháp luật và kỹ năng xử lý hồ sơ thay đổi họ, tên cho cán bộ UBND các cấp tại Bắc Kạn. Mục tiêu nâng tỷ lệ giải quyết hồ sơ đúng hạn lên trên 95% trong vòng 1 năm.

  3. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức người dân: Triển khai các chương trình truyền thông về quyền nhân thân, quyền thay đổi họ, tên, đặc biệt tại các vùng dân tộc thiểu số, nhằm giảm thiểu các tranh chấp và vướng mắc. Thời gian thực hiện liên tục trong 3 năm, do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND các xã, phường.

  4. Xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành hiệu quả: Thiết lập quy trình phối hợp giữa các cơ quan đăng ký hộ tịch, công an, tài nguyên môi trường để đồng bộ cập nhật thông tin thay đổi họ, tên trên các giấy tờ pháp lý. Mục tiêu hoàn thiện hệ thống trong 2 năm, do UBND tỉnh Bắc Kạn chỉ đạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, công chức làm công tác hộ tịch và tư pháp: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng quyền thay đổi họ, tên, từ đó cải thiện chất lượng giải quyết hồ sơ.

  2. Luật sư, chuyên gia pháp lý: Tài liệu tham khảo để tư vấn, hỗ trợ khách hàng trong các vụ việc liên quan đến thay đổi họ, tên, đặc biệt trong các trường hợp phức tạp về dân tộc và gia đình.

  3. Nhà nghiên cứu, giảng viên ngành luật: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về quyền nhân thân và pháp luật dân sự.

  4. Người dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số tại Bắc Kạn: Hiểu rõ quyền và thủ tục thay đổi họ, tên, từ đó bảo vệ quyền lợi hợp pháp của bản thân và gia đình.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ai có quyền yêu cầu thay đổi họ, tên?
    Cá nhân có quyền yêu cầu thay đổi họ, tên của mình khi có lý do chính đáng theo quy định tại BLDS 2015. Trường hợp người chưa thành niên, cha mẹ hoặc người giám hộ có quyền yêu cầu thay đổi họ, tên cho họ.

  2. Thủ tục thay đổi họ, tên được thực hiện ở đâu?
    Thủ tục được thực hiện tại UBND cấp xã nơi đã đăng ký khai sinh hoặc nơi cư trú hiện tại của người yêu cầu. Thời gian giải quyết không quá 3 ngày làm việc kể từ khi nhận đủ hồ sơ hợp lệ.

  3. Có cần sự đồng ý của cha mẹ khi thay đổi họ, tên cho con dưới 18 tuổi không?
    Có. Đối với trẻ từ 9 tuổi đến dưới 18 tuổi, việc thay đổi họ, tên phải có sự đồng ý của cả cha và mẹ. Trẻ dưới 9 tuổi cha mẹ có thể thay đổi họ, tên mà không cần ý kiến của trẻ.

  4. Việc thay đổi họ, tên có ảnh hưởng đến các quyền và nghĩa vụ dân sự đã xác lập không?
    Không. Việc thay đổi họ, tên chỉ là thay đổi dấu hiệu nhận dạng cá nhân, không làm thay đổi các quyền, nghĩa vụ dân sự đã xác lập trước đó.

  5. Người dân tộc thiểu số có được áp dụng quy định thay đổi họ, tên như người Kinh không?
    Có, tuy nhiên cần lưu ý đặc thù phong tục tập quán của từng dân tộc để áp dụng linh hoạt, đảm bảo quyền lợi và tôn trọng văn hóa truyền thống.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và pháp luật về quyền thay đổi họ, tên theo BLDS 2015 và Luật Hộ tịch 2014, đồng thời phân tích thực tiễn áp dụng tại tỉnh Bắc Kạn.
  • Phát hiện nhiều khó khăn, vướng mắc trong thực thi, đặc biệt do phong tục tập quán dân tộc thiểu số và hạn chế về năng lực cán bộ.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường tuyên truyền và xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần bảo vệ quyền nhân thân và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về hộ tịch tại địa phương.
  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng tỉnh Bắc Kạn triển khai các giải pháp trong vòng 1-3 năm tới để đảm bảo quyền lợi của người dân và phát triển bền vững.

Hành động tiếp theo là tổ chức hội thảo chuyên đề để phổ biến kết quả nghiên cứu và phối hợp xây dựng kế hoạch thực hiện các đề xuất. Các cơ quan, tổ chức và cá nhân quan tâm nên tiếp cận và ứng dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả công tác quản lý và bảo vệ quyền lợi công dân.