I. Tổng Quan Về Thu Hồi Đất ODA Khái Niệm Quy Trình
Đất đai là tư liệu sản xuất quan trọng. Việc tiếp cận và sử dụng đất đai là quyền cơ bản của mỗi cá nhân. Ở Việt Nam, đất đai thuộc sở hữu toàn dân, do Nhà nước đại diện. Quá trình phát triển kinh tế đòi hỏi sự dịch chuyển mục đích sử dụng đất. Theo Luật Đất đai 2013, việc này diễn ra qua hai hình thức: thu hồi đất của Nhà nước và chuyển dịch tự nguyện. Việc chuyển dịch quyền sử dụng đất ảnh hưởng đến nhiều mặt của đời sống. Vấn đề đặt ra là cân bằng lợi ích của Nhà nước và người bị ảnh hưởng, đảm bảo quyền con người. Quyền của người sử dụng đất không chỉ là bồi thường mà còn là sự tham gia vào quy trình thu hồi. Thực tiễn cho thấy, thu hồi đất luôn gây tranh cãi. Các khiếu kiện liên quan đến thu hồi đất chiếm tỷ lệ cao, chủ yếu về bồi thường không thỏa đáng. Cần nghiên cứu các quyền của người bị thu hồi đất trong các dự án ODA để tìm hiểu cách tiếp cận cân bằng.
1.1. Khái niệm Thu Hồi Đất theo quy định hiện hành
Thu hồi đất là việc Nhà nước sử dụng quyền lực để thu hồi đất đang được giao cho chủ sở hữu/người sử dụng ngoài nhà nước mà không cần sự đồng ý của chủ sở hữu, người sử dụng hoặc chiếm hữu đất đai nhằm phục vụ cho các mục đích, lợi ích xã hội. Đây là quyền lực của Nhà nước tồn tại dưới một hay nhiều hình thức trong các hình thái nhà nước và xã hội từ trước đến nay. Quyền lực này cần thiết cho việc phát triển kinh tế, xã hội cũng như bảo vệ môi trường thiên nhiên. Đất được sử dụng cho các công trình xây dựng như đường sá, nhà máy điện, công trình cấp nước và thoát nước hoặc bảo vệ các khu vực thiên nhiên dễ bị tổn thương hay trong các trường hợp phòng chống lũ lụt.
1.2. Quy trình Thu Hồi Đất ODA trong dự án phát triển
Một quy trình thu hồi đất cho dự án phát triển được cho là tốt nếu bao gồm đầy đủ các bước sau đây: 1. Quy hoạch: Xác định các phương án sử dụng đất để đáp ứng nhu cầu công cộng dựa trên cách tiếp cận có sự tham gia. Vị trí và quy mô đất đai cần thu hồi được xác định. Các dữ liệu cần thiết được thu thập đầy đủ. Ảnh hưởng của dự án được đánh giá với sự tham gia của những người bị ảnh hưởng. 2. Công bố công khai: Thông tin cần được chuyển tới những chủ sở hữu và người sử dụng đất trong khu vực mà Nhà nước dự định thu hồi. Người dân được mời gửi các yêu cầu về bồi thường đối với diện tích đất sẽ bị thu hồi. Thông báo phải có đầy đủ nội dung về mục đích và quy trình thực hiện thu hồi đất, bao gồm các mốc thời gian quan trọng và các quyền theo quy trình của người dân.
II. Quyền Lợi Của Người Bị Thu Hồi Đất ODA Tổng Hợp
Khi xem xét các yếu tố để thực hiện thu hồi đất một cách công bằng và hợp lý, cần xem xét vấn đề quyền của người bị thu hồi đất. Về bản chất, việc thu hồi đất là nhà nước dùng quyền lực của mình để đơn phương tước đoạt quyền sở hữu của người có tài sản, mà trong trường hợp này tài sản là đất đai, một loại tài sản quan trọng và có nhiều tính chất đặc thù. Nhìn chung, theo thông lệ pháp luật quốc tế, người bị thu hồi đất thường có 2 nhóm quyền chính bao gồm: Nhóm quyền về kinh tế: Bao gồm quyền được bồi thường về tài sản và đất một cách thỏa đáng, hỗ trợ bồi thường về những lợi ích kinh tế bị mất đi do quá trình thu hồi đất, hỗ trợ tái định cư khi buộc phải di chuyển chỗ ở. Nhóm quyền khác: Bao gồm quyền được thông báo, quyền được tiếp cận thông tin, tham gia vào quá trình thu hồi đất, quyền khiếu nại.
2.1. Nhóm quyền kinh tế của người bị thu hồi đất
Nhóm quyền về kinh tế của người bị thu hồi đất bao gồm quyền được bồi thường về tài sản và đất một cách thỏa đáng, hỗ trợ bồi thường về những lợi ích kinh tế bị mất đi do quá trình thu hồi đất, hỗ trợ tái định cư khi buộc phải di chuyển chỗ ở. Đây là những quyền cơ bản để đảm bảo cuộc sống của người dân không bị ảnh hưởng quá lớn sau khi bị thu hồi đất.
2.2. Nhóm quyền khác của người bị thu hồi đất ODA
Nhóm quyền khác của người bị thu hồi đất ODA bao gồm quyền được thông báo, quyền được tiếp cận thông tin, tham gia vào quá trình thu hồi đất, quyền khiếu nại. Đây là những quyền để đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong quá trình thu hồi đất, giúp người dân có thể bảo vệ quyền lợi của mình.
2.3. Quyền được bồi thường thu hồi đất ODA theo luật
Bồi thường tương xứng đối với đất bị thu hồi sẽ được xác định vào thời điểm định giá. Chủ sở hữu và người sử dụng đất nộp các yêu cầu về bồi thường của họ. Đất đai được định giá bởi cơ quan thực hiện thu hồi đất hoặc cơ quan nhà nước khác có thẩm quyền. Cơ quan thực hiện thu hồi xem xét các yêu cầu bồi thường và đề nghị mức mà cơ quan đó cho là phù hợp. Các bên có thể xem xét và thương lượng với nhau. Chi trả bồi thường: Nhà nước sẽ chi trả bồi thường cho những người bị thu hồi đất hoặc bố trí tái định cư.
III. Thực Tiễn Thi Hành Quyền Thu Hồi Đất ODA ở Việt Nam
Thực tiễn trong những năm gần đây cho thấy, việc thu hồi đất luôn là vấn đề gây nhiều tranh cãi trong xã hội. Các khiếu kiện liên quan đến thu hồi đất luôn chiếm tỷ lệ cao trong tổng số các vụ khiếu kiện trong cả nước trong đó chủ yếu là các khiếu kiện liên quan đến việc bồi thường không thỏa đáng hoặc sai phạm trong quá trình thực hiện thu hồi đất. Có một thực tế rằng, phần lớn các khiếu kiện về bồi thường quyền sử dụng đất và tái định cư thường xảy ra trong các dự án thực hiện bằng nguồn vốn đầu tư trong nước hoặc của khu vực kinh tế tư nhân. Theo đó, trình tự thủ tục thực hiện cũng như việc xác định giá trị bồi thường, các quyền lợi cho người thuộc diện tái định cư được thực hiện theo quy định của Pháp luật Việt Nam.
3.1. So sánh khiếu kiện thu hồi đất ODA và dự án khác
Tỷ lệ khiếu kiện liên quan đến việc thu hồi đất trong các dự án sử dụng nguồn vốn ODA áp dụng chính sách, quy trình thủ tục thu hồi đất của các nhà tài trợ lại rất thấp mặc dù diện tích thu hồi, phạm vi ảnh hưởng của các dự án này lại lớn hơn rất nhiều so với các dự án khác. Do đó, cần nghiên cứu các quyền của người bị thu hồi đất trong các dự án này để tìm hiếu cách tiếp cận một cách cân bằng giữa lợi ích của nhà nước, nhà đầu tư, cộng đồng và người bị thu hồi đất.
3.2. Mục tiêu nghiên cứu về chính sách thu hồi đất ODA
Mục tiêu nghiên cứu của luận văn này là nghiên cứu các quy định, chính sách về thu hồi đất và tái định cư không tự nguyện của các nhà tài trợ tại Việt Nam hiện nay nhằm mục tiêu đánh giá cách tiếp cận, cách thức đánh giá phạm vi ảnh hưởng, giá trị bồi thường cũng như phương thức đảm bảo các quyền con người chính đáng của những người bị thu hồi đất. Trong phạm vi của luận văn này tập trung vào nghiên cứu chính sách của hai nhà tài trợ chính là Ngân hàng thế giới (WB) và Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB), hai nhà tài trợ có hệ thống chính sách hoàn chỉnh, nhất quán nhất cũng như phạm vi hoạt động tại Việt Nam là lớn nhất .
IV. Bồi Thường Thu Hồi Đất ODA Vấn Đề Giải Pháp
Việc thu hồi đất thường gắn liền với việc thay đổi chủ sở hữu toàn bộ thửa đất. Điều này có thế xảy ra ở các dự án quy mô lớn (ví dụ như dự án xây đập thủy lợi hoặc sân bay) cũng như là trong các dự án có quy mô nhỏ hơn (dự án xây dựng bệnh viện hoặc trường học). Tuy nhiên, thu hồi đất có thể được xảy ra đối với một phần của thửa đất, ví dụ như xây dựng một con đường. Trong một vài trường hợp, việc thu hồi một phần của thửa đất có thể không làm ảnh hướng đến phần đất còn lại. Phần đất không bị thu hồi có diện tích đủ lớn để chủ sở hữu tiếp tục sử dụng mặc dù giá trị đã bị giảm sút, hoặc phần còn lại là quá nhỏ không thể sử dụng được (trong trường hợp này, phần đất còn lại sẽ được sử dụng làm cảnh quan…vv).
4.1. Bồi thường khi thu hồi một phần thửa đất
Trong một vài trường hợp, việc thu hồi một phần của thửa đất có thể không làm ảnh hướng đến phần đất còn lại. Phần đất không bị thu hồi có diện tích đủ lớn để chủ sở hữu tiếp tục sử dụng mặc dù giá trị đã bị giảm sút, hoặc phần còn lại là quá nhỏ không thể sử dụng được (trong trường hợp này, phần đất còn lại sẽ được sử dụng làm cảnh quan…vv). Trong những trường hợp khác, việc xây dựng con đường làm chia nhỏ mảnh đất, trong đó có những phần không được kết nối, không có lối vào khiến chủ sở hữu không thể tiếp tục sử dụng phần còn lại một cách bình thường.
4.2. Quyền yêu cầu thu hồi đất toàn bộ thửa đất
Luật pháp một số quốc gia cho phép chủ đất yêu cầu cơ quan thực hiện thu hồi phải thu hồi toàn bộ thửa đất với sự bồi hoàn thích đáng vì phần đất còn lại không thể tiếp tục được sử dụng nữa. Việc sử dụng một phần của thửa đất có thể đi kèm với quyền được xây cất hoặc quyền được lắp đường ống hoặc cáp dây điện trên trên phần đất của người khác. Những quyền này có thể được đảm bảo tạm thời hoặc vĩnh viễn và có thể chuyển nhượng được.
V. Khiếu Nại Thu Hồi Đất ODA Quy Trình Hướng Dẫn
Những người bị thu hồi đất có thể bị thiệt hại về một số quyền lợi sau khi đất đai của họ bị thu hồi. Ví dụ, việc xây dựng đường cao tốc có thể khiến giá trị của đất đai ven đường bị giảm sút bởi tiếng ồn do phương tiện giao thông trên đường. Theo truyền thống, những thiệt hại như vậy sẽ không được xem xét là hợp lệ để được nhận bồi thường nhưng trong xu thế hiện đại, luật pháp nhiều quốc gia đang gia tăng sự xem xét bồi thường thiệt hại trong những trường hợp như vậy. Một dự án có thể làm giảm giá trị của những thửa đất xung quanh. Có thể công bằng hơn đối bằng việc thay đổi chính sách thuế: những người mà đất đai của họ bị giảm giá trị có thể được giảm thuế bất động sản trong khi chủ sở hữu của những thửa đất có giá trị tăng cao sẽ phải chịu thuế cao hơn.
5.1. Thiệt hại gián tiếp và bồi thường thu hồi đất
Những người bị thu hồi đất có thể phải chịu thiệt hại khi nhà nước áp đặt những hạn chế mới và đáng kể lên những khu vực đất xung quanh đất đã bị thu hồi. Việc khoanh vùng và kiểm soát sử dụng đất có thể làm giảm giá trị và công năng sử dụng của một mảnh đất. Chi trả bồi thường cho những thiệt hại như vậy thường không được áp dụng phổ biến. Tuy nhiên, một vài quốc gia áp dụng việc bồi thường thiệt hại cho những trường hợp như vậy (thường được gọi là “quy định” hay “bồi thường quy hoạch”) là rất phức tạp và vượt xa khỏi khuôn khổ phạm vi nghiên cứu về thu hồi đất thông thường.
5.2. Quyền khiếu nại thu hồi đất theo quy định
Chủ sở hữu và người sử dụng đất bị thu hồi được trao cơ hội để giám sát việc thực hiện thu hồi đất, bao gồm quyết định thu hồi đất, quy trình thực hiện thu hồi đất cũng như tiền bồi thường cho người bị thu hồi. Cơ hội để phục hồi lại đất đai nếu mục đích sử dụng đất ban đầu không còn nữa.
VI. Giải Pháp Nâng Cao Quyền Lợi Thu Hồi Đất ODA
Cách tiếp cận cân bằng đối với thu hồi đất không tự nguyện đòi hỏi Nhà nước phải có sự tôn trọng quyền con người của người sử dụng đất đai. Luật pháp quốc tế thể hiện sự quan tâm đến vấn đề bảo về quyền về đất đai cũng như bồi thường cho người sử dụng đất trong trường hợp xảy ra thu hồi đất không tự nguyện. Một số quy định của luật quốc tế đối với vấn đề này được tóm tắt trong Bảng số 1 dưới đây sẽ phản ánh các khía cạnh đảm bảo nhân quyền trong quá trình thực hiện thu hồi đất.
6.1. Đảm bảo quyền con người trong thu hồi đất ODA
Tuyên ngôn quốc tế nhân quyền (Điều 17) quy định rằng: “Mọi người đều có quyền sở hữu tài sản cá nhân cũng như tập thể” Và “Không ai có thể bị tước đoạt tài sản của mình một cách độc đoán”. Một số công ước nhân quyền khu vực cũng bảo vệ quyền sở hữu tài sản, mặc dù không phải là một quyền tuyệt đối.
6.2. Tham vấn cộng đồng trong dự án thu hồi đất ODA
Việc tham vấn cộng đồng là một yếu tố quan trọng để đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong quá trình thu hồi đất. Người dân cần được thông báo đầy đủ về dự án, được tham gia vào quá trình ra quyết định và có quyền khiếu nại nếu quyền lợi của họ bị ảnh hưởng.
