Tổng quan nghiên cứu

Quản lý thuế là một trong những nhiệm vụ trọng yếu của Nhà nước nhằm đảm bảo nguồn thu ngân sách nhà nước (NSNN) ổn định và phục vụ các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội. Theo báo cáo của ngành thuế Việt Nam, số lượng người nộp thuế (NNT) ngày càng tăng với quy mô hoạt động đa dạng và phức tạp, dẫn đến nhiều rủi ro trong công tác quản lý thuế. Trong bối cảnh nguồn lực của cơ quan thuế còn hạn chế, việc áp dụng quản lý rủi ro trong quản lý thuế trở thành giải pháp tối ưu để phân bổ hiệu quả nguồn lực, tập trung kiểm soát các nhóm NNT có mức độ tuân thủ thấp và nguy cơ gian lận cao.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa cơ chế quản lý rủi ro trong quản lý thuế dựa trên kinh nghiệm quốc tế, đánh giá thực trạng áp dụng tại Việt Nam trong giai đoạn 2011-2018, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro phù hợp với điều kiện thực tế. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp do cơ quan thuế quản lý, với trọng tâm là các khâu đăng ký, khai thuế, nộp thuế, hoàn thuế và thanh tra, kiểm tra thuế.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý thuế, góp phần tăng cường tuân thủ pháp luật thuế, giảm thất thu NSNN và hỗ trợ cải cách hành chính thuế. Việc áp dụng quản lý rủi ro không chỉ giúp cơ quan thuế Việt Nam tiếp cận các thông lệ quốc tế mà còn tạo nền tảng cho việc hiện đại hóa công tác quản lý thuế trong bối cảnh hội nhập kinh tế sâu rộng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý rủi ro trong quản lý thuế được phát triển bởi các tổ chức quốc tế như OECD, Ủy ban châu Âu (EC) và các nghiên cứu học thuật về quản lý rủi ro. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý rủi ro tổng quát: Quản lý rủi ro là quá trình liên tục, bao gồm các bước thiết lập bối cảnh, xác định, phân tích, đánh giá và xử lý rủi ro. Ma trận quản lý rủi ro được sử dụng để phân loại rủi ro theo mức độ tác động và khả năng xảy ra, từ đó xác định biện pháp xử lý phù hợp như loại bỏ, giảm thiểu, chia sẻ hoặc chấp nhận rủi ro.

  2. Mô hình quản lý rủi ro tuân thủ trong quản lý thuế: Mô hình kim tự tháp tuân thủ của OECD phân loại hành vi NNT thành các nhóm từ sẵn sàng tuân thủ đến quyết tâm không tuân thủ, tương ứng với các biện pháp ứng xử của cơ quan thuế từ tạo điều kiện thuận lợi đến áp dụng quyền lực pháp luật. Mô hình này giúp cơ quan thuế xây dựng chiến lược quản lý rủi ro phù hợp với từng nhóm đối tượng.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: rủi ro trong đăng ký thuế, rủi ro về thời hạn tuân thủ, rủi ro kê khai thuế, rủi ro nộp thuế, kế hoạch đánh giá rủi ro tuân thủ toàn diện (TCP), và các tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý thuế như TADAT, chỉ số nộp thuế và sự hài lòng của NNT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và phương pháp hệ thống để phân tích mối quan hệ giữa các yếu tố trong quản lý rủi ro thuế. Dữ liệu được thu thập từ các nguồn chính thức của Tổng cục Thuế Việt Nam, các báo cáo quốc tế, tài liệu pháp luật và các nghiên cứu học thuật liên quan.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích định tính: Tổng hợp, so sánh và đối chiếu các lý thuyết, mô hình quản lý rủi ro và kinh nghiệm quốc tế với thực trạng tại Việt Nam.
  • Phân tích định lượng: Sử dụng số liệu thu thập từ giai đoạn 2011-2018 về công tác quản lý rủi ro trong quản lý thuế tại Việt Nam, bao gồm số lượng hồ sơ thanh tra, kiểm tra, tỷ lệ hoàn thuế và các chỉ số tuân thủ thuế.
  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn các doanh nghiệp thuộc các phân đoạn khác nhau để đánh giá mức độ rủi ro và hiệu quả áp dụng quản lý rủi ro.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2018 đến 2019, tập trung phân tích dữ liệu giai đoạn 2011-2018 và khảo sát thực trạng áp dụng quản lý rủi ro tại các cơ quan thuế địa phương.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, toàn diện và phù hợp với mục tiêu đề tài, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro trong quản lý thuế tại Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng áp dụng quản lý rủi ro tại Việt Nam còn hạn chế nhưng có bước tiến đáng kể: Từ năm 2011, Tổng cục Thuế đã triển khai áp dụng quản lý rủi ro trong một số khâu như lập kế hoạch thanh tra, kiểm tra và quản lý hóa đơn. Tỷ lệ hồ sơ thanh tra theo kỹ thuật quản lý rủi ro tăng dần, góp phần chống thất thu NSNN. Tuy nhiên, chỉ khoảng 30-40% các đơn vị thuế địa phương áp dụng đầy đủ các quy trình quản lý rủi ro, còn lại chủ yếu thực hiện theo phương pháp truyền thống.

  2. Nguồn lực và hệ thống công nghệ thông tin chưa đồng bộ: Hệ thống cơ sở dữ liệu (CSDL) về NNT chưa được cập nhật đầy đủ và tích hợp toàn diện, dẫn đến khó khăn trong việc phân tích, đánh giá rủi ro chính xác. Khoảng 60% cán bộ thuế được khảo sát cho biết thiếu công cụ hỗ trợ phân tích dữ liệu và phần mềm đánh giá rủi ro tự động.

  3. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy hiệu quả rõ rệt khi áp dụng chương trình quản lý rủi ro tuân thủ tổng thể (TCP): Các nước như Úc, Nam Phi, Thụy Điển và Ai-len đã xây dựng TCP với các chiến lược cụ thể cho từng phân đoạn NNT, dựa trên 4 trụ cột rủi ro: đăng ký, thời hạn tuân thủ, kê khai và nộp thuế. Ví dụ, Cơ quan thuế Úc (ATO) đã giảm thiểu rủi ro không đăng ký thuế doanh nghiệp nhỏ bằng cách đơn giản hóa thủ tục và kiểm tra chéo dữ liệu với các cơ quan khác, giúp tăng tỷ lệ tuân thủ lên trên 85%.

  4. Các biện pháp xử lý rủi ro đa dạng và linh hoạt: Tại Việt Nam, việc áp dụng biện pháp xử lý rủi ro như loại bỏ, giảm thiểu, chia sẻ và chấp nhận rủi ro còn chưa đồng bộ. Ví dụ, việc bãi bỏ quy định khấu trừ thuế GTGT đầu vào theo bảng kê mua hàng đối với hàng nông sản đã loại bỏ rủi ro hoàn thuế khống, góp phần giảm thất thu hàng tỷ đồng mỗi năm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy quản lý rủi ro trong quản lý thuế là xu thế tất yếu và mang lại hiệu quả thiết thực trong việc nâng cao hiệu lực quản lý thuế. Việc áp dụng quản lý rủi ro giúp cơ quan thuế tập trung nguồn lực vào các nhóm NNT có mức độ rủi ro cao, từ đó giảm thiểu thất thu và tăng cường tuân thủ tự nguyện.

So sánh với kinh nghiệm quốc tế, Việt Nam còn nhiều hạn chế về hệ thống CSDL, công nghệ thông tin và năng lực nhân sự. Các nước phát triển đã xây dựng hệ thống đánh giá rủi ro tự động, tích hợp dữ liệu đa chiều và áp dụng chương trình TCP toàn diện, giúp nâng cao hiệu quả quản lý thuế rõ rệt. Ví dụ, Cơ quan thuế Anh đã loại trừ khoảng 6% hồ sơ hoàn thuế GTGT có rủi ro cao mỗi năm nhờ ứng dụng CNTT phân tích 18 tiêu chí và 84 tham số.

Việc xây dựng ma trận quản lý rủi ro và áp dụng các biện pháp xử lý phù hợp giúp giảm thiểu rủi ro nghiêm trọng và tăng tính minh bạch, công bằng trong quản lý thuế. Tuy nhiên, để đạt được hiệu quả cao hơn, cần hoàn thiện cơ sở pháp lý, nâng cao năng lực cán bộ và phát triển hệ thống công nghệ thông tin đồng bộ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ áp dụng quản lý rủi ro theo từng khâu quản lý thuế, bảng so sánh hiệu quả thu thuế trước và sau khi áp dụng quản lý rủi ro, cũng như sơ đồ mô tả quy trình quản lý rủi ro tổng quát và mô hình TCP.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về quản lý rủi ro trong quản lý thuế

    • Xây dựng và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật cụ thể hướng dẫn áp dụng quản lý rủi ro trong tất cả các khâu quản lý thuế.
    • Thời gian thực hiện: 1-2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính phối hợp với Tổng cục Thuế.

  2. Kiện toàn tổ chức bộ máy và nâng cao năng lực nguồn nhân lực quản lý rủi ro

    • Thành lập bộ phận chuyên trách quản lý rủi ro tại các cấp cơ quan thuế, đào tạo chuyên sâu về kỹ thuật phân tích rủi ro và ứng dụng CNTT.
    • Thời gian thực hiện: 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Tổng cục Thuế, các cục thuế địa phương.

  3. Xây dựng và phát triển hệ thống thông tin, cơ sở dữ liệu và ứng dụng công nghệ thông tin đồng bộ

    • Đầu tư phát triển phần mềm đánh giá rủi ro tự động, tích hợp dữ liệu từ nhiều nguồn nội bộ và bên ngoài.
    • Thời gian thực hiện: 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Tổng cục Thuế, các đơn vị CNTT.

  4. Xây dựng chương trình quản lý rủi ro tuân thủ tổng thể (TCP) phù hợp với đặc thù Việt Nam

    • Phân đoạn NNT theo quy mô, ngành nghề; xác định rủi ro chính và xây dựng chiến lược xử lý tương ứng.
    • Thời gian thực hiện: 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Tổng cục Thuế phối hợp với các đơn vị nghiên cứu.

  5. Tăng cường tuyên truyền, hỗ trợ và nâng cao nhận thức của người nộp thuế

    • Đa dạng hóa hình thức tuyên truyền, cung cấp thông tin minh bạch, hỗ trợ NNT tuân thủ pháp luật thuế.
    • Thời gian thực hiện: liên tục.
    • Chủ thể thực hiện: Cơ quan thuế các cấp.

Các giải pháp trên cần được triển khai đồng bộ, có lộ trình rõ ràng và được giám sát, đánh giá thường xuyên để đảm bảo hiệu quả và phù hợp với thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý thuế và các cán bộ thuế

    • Lợi ích: Nắm bắt kiến thức về quản lý rủi ro, áp dụng các mô hình và công cụ hiện đại để nâng cao hiệu quả công tác quản lý thuế.
    • Use case: Xây dựng chương trình quản lý rủi ro tuân thủ tổng thể, cải tiến quy trình thanh tra, kiểm tra.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính - thuế

    • Lợi ích: Hiểu rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý rủi ro trong quản lý thuế, từ đó đề xuất chính sách phù hợp.
    • Use case: Soạn thảo văn bản pháp luật, chiến lược cải cách hệ thống thuế.

  3. Các doanh nghiệp và người nộp thuế

    • Lợi ích: Nâng cao nhận thức về quyền và nghĩa vụ thuế, hiểu rõ các rủi ro và biện pháp tuân thủ pháp luật thuế.
    • Use case: Tự đánh giá rủi ro thuế, chuẩn bị hồ sơ kê khai chính xác, giảm thiểu rủi ro bị thanh tra.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản trị kinh doanh, tài chính - kế toán

    • Lợi ích: Tham khảo tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về quản lý rủi ro trong quản lý thuế, cập nhật các mô hình và kinh nghiệm quốc tế.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan đến quản lý thuế và quản lý rủi ro.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý rủi ro trong quản lý thuế là gì?
    Quản lý rủi ro trong quản lý thuế là quá trình xác định, đánh giá và xử lý các rủi ro có thể ảnh hưởng tiêu cực đến hiệu quả thu thuế, nhằm phân bổ nguồn lực hợp lý và nâng cao tuân thủ thuế. Ví dụ, tập trung kiểm tra các doanh nghiệp có dấu hiệu gian lận cao.

  2. Tại sao Việt Nam cần áp dụng quản lý rủi ro trong quản lý thuế?
    Vì số lượng NNT tăng nhanh, hoạt động phức tạp, trong khi nguồn lực cơ quan thuế hạn chế. Quản lý rủi ro giúp tập trung nguồn lực vào các đối tượng có rủi ro cao, giảm thất thu và nâng cao hiệu quả quản lý thuế.

  3. Các bước cơ bản trong quy trình quản lý rủi ro là gì?
    Bao gồm: thiết lập bối cảnh, xác định rủi ro, phân tích rủi ro, đánh giá rủi ro, xử lý rủi ro và giám sát, phản hồi. Quy trình này giúp quản lý rủi ro một cách hệ thống và liên tục.

  4. Kinh nghiệm quốc tế nào có thể áp dụng cho Việt Nam?
    Các nước như Úc, Nam Phi, Thụy Điển và Ai-len đã xây dựng chương trình quản lý rủi ro tuân thủ tổng thể (TCP) với chiến lược phân đoạn NNT và áp dụng công nghệ thông tin hiện đại, giúp nâng cao hiệu quả quản lý thuế.

  5. Làm thế nào để nâng cao năng lực quản lý rủi ro trong cơ quan thuế?
    Cần kiện toàn tổ chức bộ máy chuyên trách, đào tạo cán bộ về kỹ thuật phân tích rủi ro và ứng dụng CNTT, đồng thời phát triển hệ thống CSDL và phần mềm hỗ trợ đánh giá rủi ro tự động.

Kết luận

  • Quản lý rủi ro trong quản lý thuế là xu thế tất yếu, giúp nâng cao hiệu quả thu thuế và giảm thất thu NSNN.
  • Việt Nam đã có bước tiến trong áp dụng quản lý rủi ro từ năm 2011, nhưng còn nhiều hạn chế về hệ thống dữ liệu và công nghệ thông tin.
  • Kinh nghiệm quốc tế cho thấy chương trình quản lý rủi ro tuân thủ tổng thể (TCP) và ứng dụng CNTT là chìa khóa thành công.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp lý, kiện toàn tổ chức, phát triển hệ thống CNTT và xây dựng TCP phù hợp với điều kiện Việt Nam.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung triển khai đồng bộ các giải pháp, giám sát và đánh giá hiệu quả để nâng cao chất lượng quản lý thuế trong giai đoạn tới.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý thuế, nhà hoạch định chính sách và các bên liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp quản lý rủi ro nhằm hiện đại hóa công tác quản lý thuế, góp phần phát triển kinh tế bền vững của đất nước.