Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề (NLGQVĐ) cho học sinh trung học cơ sở (THCS) trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện. Tại huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam, với 18 trường THCS và hơn 8.000 học sinh, thực trạng dạy học môn Toán cho thấy năng lực giải quyết vấn đề của học sinh còn nhiều hạn chế. Cụ thể, nhiều em gặp khó khăn trong việc xác định vấn đề, vận dụng kiến thức toán học vào giải quyết các tình huống thực tiễn, dẫn đến kết quả học tập chưa đạt yêu cầu. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng và quản lý các biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh thông qua dạy học môn Toán tại các trường THCS huyện Kim Bảng trong giai đoạn từ năm 2021 đến 2023. Nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao năng lực tư duy, sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn, đồng thời cải thiện chất lượng giáo dục tại địa phương. Việc phát triển năng lực này không chỉ giúp học sinh giải quyết các vấn đề học tập mà còn trang bị kỹ năng cần thiết cho cuộc sống và công việc tương lai, phù hợp với yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết phát triển năng lực và lý thuyết quản lý giáo dục. Lý thuyết phát triển năng lực nhấn mạnh quá trình hình thành và củng cố kiến thức, kỹ năng, thái độ nhằm giúp học sinh thực hiện hiệu quả các nhiệm vụ trong thực tiễn. Năng lực giải quyết vấn đề được định nghĩa là khả năng nhận diện, phân tích, lập kế hoạch và thực hiện giải pháp cho các tình huống phức tạp, bao gồm bốn thành tố chính: nhận diện vấn đề, xác định phương pháp, áp dụng kiến thức và giải thích giải pháp. Lý thuyết quản lý giáo dục tập trung vào vai trò của hiệu trưởng và cán bộ quản lý trong việc tổ chức, chỉ đạo và giám sát hoạt động dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh. Quản lý phát triển năng lực giải quyết vấn đề được hiểu là quá trình tác động có mục tiêu của chủ thể quản lý đến giáo viên và học sinh để triển khai các hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực.

Ba khái niệm chuyên ngành được sử dụng xuyên suốt nghiên cứu gồm: năng lực giải quyết vấn đề, dạy học phát triển năng lực và quản lý phát triển năng lực. Ngoài ra, mô hình quản lý theo chu trình PDCA (Plan-Do-Check-Act) được áp dụng để xây dựng và đánh giá các biện pháp quản lý.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả phân tích, tổng hợp các tài liệu chuyên ngành, văn bản pháp luật về giáo dục và quản lý giáo dục, đồng thời hệ thống hóa các công trình nghiên cứu liên quan đến phát triển năng lực giải quyết vấn đề và dạy học môn Toán. Về thực tiễn, khảo sát được tiến hành trên 158 đối tượng gồm 50 giáo viên, 6 cán bộ quản lý, 2 chuyên viên Phòng Giáo dục và 100 học sinh lớp 6,7 tại các trường THCS huyện Kim Bảng trong giai đoạn từ tháng 9/2021 đến tháng 4/2023.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm: bảng hỏi, phỏng vấn sâu, quan sát trực tiếp hoạt động dạy học và xin ý kiến chuyên gia. Dữ liệu được xử lý bằng thống kê mô tả, tính tỷ lệ phần trăm và điểm trung bình nhằm đánh giá thực trạng và hiệu quả các biện pháp quản lý. Việc lựa chọn phương pháp phân tích này nhằm đảm bảo tính khách quan, toàn diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng năng lực giải quyết vấn đề của học sinh: Khoảng 60% học sinh được khảo sát chưa thành thạo trong việc nhận diện và phân tích vấn đề toán học, 55% còn lúng túng khi áp dụng kiến thức vào giải quyết các bài toán thực tiễn. Tỷ lệ học sinh đạt điểm trung bình môn Toán trong các kỳ kiểm tra chỉ đạt khoảng 65%, phản ánh hạn chế trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề.

  2. Nhận thức và thực hiện của giáo viên: 70% giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của phát triển năng lực giải quyết vấn đề nhưng chỉ có 45% áp dụng thường xuyên các phương pháp dạy học tích cực như dạy học theo nhóm, dạy học nêu vấn đề. Việc đổi mới phương pháp dạy học còn hạn chế do thiếu bồi dưỡng chuyên môn và cơ sở vật chất hỗ trợ.

  3. Quản lý phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Hiệu trưởng và cán bộ quản lý chưa có các biện pháp quản lý cụ thể, đồng bộ để thúc đẩy phát triển năng lực này. Chỉ 40% trường có kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về dạy học phát triển năng lực. Việc kiểm tra, đánh giá năng lực giải quyết vấn đề còn mang tính hình thức, chưa đa dạng và chưa gắn kết chặt chẽ với mục tiêu dạy học.

  4. Ảnh hưởng của các yếu tố khách quan: Cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học hiện đại được đầu tư tăng dần qua các năm (từ 30 tỷ lên 65 tỷ đồng), tuy nhiên việc khai thác và sử dụng chưa hiệu quả. Văn hóa nhà trường và đặc điểm học sinh cũng ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực, trong đó học sinh có điều kiện kinh tế khó khăn ít có cơ hội trải nghiệm thực tế.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân hạn chế năng lực giải quyết vấn đề của học sinh chủ yếu do phương pháp dạy học truyền thống còn chiếm ưu thế, giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kỹ năng đổi mới phương pháp và kiểm tra đánh giá. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng với thực trạng chung của nhiều địa phương khi chuyển đổi sang dạy học phát triển năng lực. Việc quản lý chưa đồng bộ, thiếu sự phối hợp giữa các cấp quản lý và giáo viên làm giảm hiệu quả triển khai.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ học sinh đạt các mức năng lực giải quyết vấn đề qua các năm học, bảng tổng hợp mức độ áp dụng phương pháp dạy học tích cực của giáo viên và biểu đồ tròn phân bố các biện pháp quản lý hiện có tại các trường. Những kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết của các biện pháp quản lý đồng bộ, tập trung vào bồi dưỡng giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá, đồng thời nâng cao điều kiện cơ sở vật chất và văn hóa nhà trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức bồi dưỡng chuyên môn cho đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý: Triển khai các khóa đào tạo, tập huấn về phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, kỹ năng kiểm tra đánh giá năng lực học sinh. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên áp dụng phương pháp tích cực lên trên 80% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục huyện phối hợp với các trung tâm bồi dưỡng.

  2. Xây dựng và chỉ đạo thực hiện kế hoạch phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Hiệu trưởng các trường cần xây dựng kế hoạch cụ thể, phân công nhiệm vụ rõ ràng cho tổ chuyên môn, đảm bảo mục tiêu phát triển năng lực được lồng ghép trong từng bài học môn Toán. Thời gian thực hiện: ngay từ đầu năm học.

  3. Đổi mới phương pháp và hình thức dạy học: Khuyến khích giáo viên áp dụng đa dạng các phương pháp như dạy học theo dự án, dạy học theo nhóm, sử dụng công nghệ thông tin hỗ trợ dạy học. Tăng cường các hoạt động trải nghiệm thực tế, tham quan học tập nhằm nâng cao kỹ năng giải quyết vấn đề cho học sinh.

  4. Cải tiến công tác kiểm tra, đánh giá: Xây dựng tiêu chí đánh giá năng lực giải quyết vấn đề rõ ràng, đa dạng hình thức kiểm tra (bài tập thực hành, dự án, tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng). Tổ chức sinh hoạt chuyên môn để rút kinh nghiệm và nâng cao chất lượng đánh giá.

  5. Huy động nguồn lực đầu tư cơ sở vật chất: Tăng cường trang thiết bị dạy học hiện đại, phòng học chức năng, thiết bị công nghệ thông tin để hỗ trợ dạy học phát triển năng lực. Quản lý chặt chẽ việc khai thác và sử dụng các thiết bị này nhằm đảm bảo hiệu quả lâu dài.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Hiệu trưởng và cán bộ quản lý các trường THCS: Nhận diện rõ vai trò quản lý phát triển năng lực giải quyết vấn đề, từ đó xây dựng kế hoạch, chỉ đạo và giám sát hiệu quả hoạt động dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực.

  2. Giáo viên môn Toán THCS: Áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, đổi mới kiểm tra đánh giá nhằm nâng cao năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, đồng thời phát triển kỹ năng chuyên môn và nghiệp vụ.

  3. Phòng Giáo dục và Đào tạo huyện, tỉnh: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chương trình bồi dưỡng, chính sách hỗ trợ phát triển năng lực học sinh, đồng thời giám sát và đánh giá hiệu quả công tác quản lý giáo dục.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến quản lý phát triển năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề là gì và tại sao quan trọng trong dạy học môn Toán?
    Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng nhận diện, phân tích và tìm ra giải pháp cho các tình huống phức tạp. Trong môn Toán, năng lực này giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát triển tư duy logic và sáng tạo, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và kỹ năng sống.

  2. Phương pháp nào hiệu quả để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh THCS?
    Các phương pháp tích cực như dạy học theo nhóm, dạy học nêu vấn đề, dạy học dự án và sử dụng công nghệ thông tin được đánh giá cao. Những phương pháp này kích thích sự chủ động, sáng tạo và khả năng tư duy phản biện của học sinh.

  3. Vai trò của hiệu trưởng trong quản lý phát triển năng lực giải quyết vấn đề là gì?
    Hiệu trưởng là người xây dựng kế hoạch, tổ chức bồi dưỡng giáo viên, chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá, đồng thời tạo điều kiện về cơ sở vật chất và môi trường học tập để phát triển năng lực cho học sinh.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh một cách hiệu quả?
    Đánh giá cần đa dạng hình thức như bài tập thực hành, dự án, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng, tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng giải quyết các tình huống thực tế thay vì chỉ kiểm tra kiến thức lý thuyết.

  5. Những khó khăn chính trong việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề tại các trường THCS huyện Kim Bảng là gì?
    Khó khăn gồm phương pháp dạy học truyền thống còn phổ biến, giáo viên thiếu bồi dưỡng chuyên môn, cơ sở vật chất chưa được khai thác hiệu quả, và sự phối hợp quản lý chưa đồng bộ giữa các cấp quản lý và giáo viên.

Kết luận

  • Quản lý phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Toán là yếu tố then chốt nâng cao chất lượng giáo dục tại huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam.
  • Thực trạng cho thấy năng lực giải quyết vấn đề của học sinh còn hạn chế, phương pháp dạy học và quản lý chưa đồng bộ và hiệu quả.
  • Luận văn đề xuất các biện pháp quản lý thiết thực như bồi dưỡng giáo viên, xây dựng kế hoạch phát triển năng lực, đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá, cùng với đầu tư cơ sở vật chất.
  • Các biện pháp này được đánh giá có tính cần thiết và khả thi, phù hợp với điều kiện thực tiễn của các trường THCS địa phương.
  • Giai đoạn tiếp theo cần triển khai đồng bộ các giải pháp, theo dõi, đánh giá và điều chỉnh nhằm đạt được mục tiêu phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong vòng 1-2 năm tới.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, góp phần xây dựng nền giáo dục chất lượng và bền vững tại huyện Kim Bảng.