Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW năm 2013 và Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh (HS) trở thành mục tiêu trọng tâm của chương trình giáo dục phổ thông mới. Đặc biệt, môn Toán lớp 6 với nội dung “Số nguyên” đóng vai trò nền tảng trong việc hình thành tư duy logic và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Theo khảo sát tại Trường THCS Chu Văn An, Long Biên, Hà Nội, khoảng 75% giáo viên (GV) thường xuyên quan tâm xây dựng bài tập số nguyên liên quan thực tiễn nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS, tuy nhiên vẫn còn 38% HS chưa thích làm các bài toán thực tế về số nguyên và 45% gặp khó khăn trong khai thác giả thiết bài toán. Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng hệ thống bài tập số nguyên có liên quan đến thực tiễn, phù hợp với trình độ HS lớp 6, nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề, đồng thời kiểm nghiệm hiệu quả qua thực nghiệm sư phạm tại trường THCS Chu Văn An. Nghiên cứu tập trung trong phạm vi nội dung số nguyên theo chương trình GDPT 2018, với đối tượng là HS lớp 6 tại Hà Nội. Kết quả nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng dạy học Toán, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo hữu ích cho GV và các nhà nghiên cứu giáo dục.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và năng lực giải quyết vấn đề trong giáo dục toán học. Năng lực được hiểu là tổ hợp các đặc tính tâm lý giúp cá nhân thực hiện tốt một hoạt động nhất định, trong đó năng lực giải quyết vấn đề toán học bao gồm khả năng nhận biết vấn đề, lựa chọn giải pháp, vận dụng kiến thức toán học và đánh giá kết quả. Lý thuyết năng lực toán học được phân thành 5 năng lực chuyên biệt: tư duy và lập luận, mô hình hóa, giải quyết vấn đề, giao tiếp và sử dụng công cụ học toán. Mô hình phát triển năng lực giải quyết vấn đề được xây dựng dựa trên quy trình gồm: phát hiện vấn đề, đề xuất giải pháp, thực hiện giải pháp và đánh giá kết quả. Khái niệm bài tập phát triển năng lực giải quyết vấn đề được nhấn mạnh với các đặc điểm: tính phức tạp, liên quan thực tế, đa chiều, yêu cầu phân tích và khuyến khích sáng tạo. Nội dung “Số nguyên” trong chương trình Toán lớp 6 được xem là nền tảng để phát triển năng lực này, với các khái niệm về số nguyên âm, dương, các phép tính và ứng dụng thực tiễn trong các lĩnh vực kinh tế, môi trường, kỹ thuật, thể thao.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu lý luận kết hợp thực nghiệm sư phạm và khảo sát thực trạng. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu lý luận, sách giáo khoa, tài liệu tham khảo về số nguyên và năng lực giải quyết vấn đề; dữ liệu khảo sát thu thập từ GV và HS lớp 6 Trường THCS Chu Văn An, Long Biên, Hà Nội. Cỡ mẫu khảo sát gồm 8 GV và khoảng 110 HS lớp 6. Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, kiểm định F-test và t-test để đánh giá sự khác biệt về năng lực giải quyết vấn đề trước và sau thực nghiệm. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ đầu năm học 2022 đến giữa năm 2023, gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng, xây dựng bài tập, thực nghiệm sư phạm trên 4 lớp học, thu thập và phân tích dữ liệu, hoàn thiện luận văn. Phương pháp quan sát được áp dụng trong quá trình thực nghiệm để ghi nhận thái độ, kỹ năng và kiến thức của HS khi làm bài tập thực tiễn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học số nguyên và phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Khảo sát GV cho thấy 75% GV thường xuyên quan tâm xây dựng bài tập thực tiễn về số nguyên, 62% tổ chức hoạt động theo cả nhóm và cá nhân, 100% GV đồng ý sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề. Tuy nhiên, 38% HS chưa thích làm bài toán thực tế, 45% gặp khó khăn trong khai thác giả thiết, 45% HS đánh giá bài tập số nguyên có tính ứng dụng cao.
  2. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Qua thực nghiệm trên 4 lớp với khoảng 120 HS, điểm trung bình kiểm tra nhanh về năng lực giải quyết vấn đề tăng từ khoảng 5.8 lên 7.4 (tăng 27.6%), kết quả kiểm định t-test cho thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê (p < 0.05).
  3. Phát triển năng lực giải quyết vấn đề qua bài tập thực tiễn: Bài tập được thiết kế theo nguyên tắc tăng dần độ khó, tích hợp các lĩnh vực kinh tế, môi trường, hình học và thể thao, giúp HS vận dụng kiến thức số nguyên vào các tình huống thực tế như tính lương, tính tiền điện, tính điểm thể thao, đo nhiệt độ.
  4. Phản hồi từ HS và GV: 75% GV đánh giá bài tập thực tiễn giúp HS phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề; 60% HS cảm thấy hứng thú hơn khi học với bài tập thực tiễn, 55% HS cho biết bài tập giúp các em hiểu rõ hơn về ứng dụng của toán học trong cuộc sống.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc xây dựng bài tập số nguyên liên quan thực tiễn theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề có tác động tích cực đến năng lực của HS lớp 6. Sự tăng điểm kiểm tra nhanh và phản hồi tích cực từ HS, GV minh chứng cho hiệu quả của phương pháp này. Nguyên nhân có thể do bài tập được thiết kế phù hợp với trình độ, có tính ứng dụng cao, kích thích tư duy sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học. Việc tích hợp các lĩnh vực thực tiễn như kinh tế, môi trường, thể thao giúp HS nhận thức rõ hơn về vai trò của toán học trong đời sống, từ đó tăng động lực học tập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm kiểm tra nhanh trước và sau thực nghiệm, bảng thống kê tỷ lệ HS yêu thích bài tập thực tiễn và biểu đồ phân bố mức độ khó của bài tập. Tuy nhiên, vẫn còn một số HS gặp khó khăn trong khai thác giả thiết, cho thấy cần tiếp tục cải tiến phương pháp giảng dạy và hỗ trợ HS phát triển kỹ năng đọc hiểu và phân tích đề bài.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển và đa dạng hóa hệ thống bài tập thực tiễn: Thiết kế thêm các bài tập số nguyên liên quan đến các lĩnh vực kinh tế, môi trường, kỹ thuật, thể thao với độ khó tăng dần, phù hợp với năng lực HS. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ HS đạt năng lực giải quyết vấn đề lên 80% trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: GV và tổ chuyên môn các trường THCS.
  2. Đào tạo nâng cao năng lực chuyên môn cho GV: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, kỹ năng thiết kế bài tập thực tiễn. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học. Chủ thể thực hiện: Sở GD&ĐT, trường đại học sư phạm.
  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Sử dụng phần mềm, ứng dụng trực quan, trò chơi giáo dục để tăng tính hấp dẫn và hỗ trợ HS phát triển tư duy sáng tạo. Mục tiêu tăng tỷ lệ HS hứng thú học Toán lên 70% trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: GV, nhà trường.
  4. Tăng cường hoạt động nhóm và thảo luận: Khuyến khích tổ chức các hoạt động học tập nhóm, thảo luận, phản hồi để HS phát triển kỹ năng giao tiếp toán học và tư duy phản biện. Thời gian áp dụng liên tục trong năm học. Chủ thể thực hiện: GV bộ môn Toán.
  5. Cập nhật tài liệu và sách giáo khoa: Đề xuất bổ sung các bài tập thực tiễn phong phú, đa dạng trong sách giáo khoa và tài liệu tham khảo theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Chủ thể thực hiện: Bộ GD&ĐT, nhà xuất bản.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Nghiên cứu cung cấp hệ thống bài tập thực tiễn và phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, giúp GV nâng cao hiệu quả giảng dạy và đổi mới phương pháp.
  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo GV, phát triển chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục.
  3. Sinh viên, học viên sư phạm: Tài liệu tham khảo hữu ích trong học tập và nghiên cứu về phương pháp dạy học Toán, phát triển năng lực cho HS.
  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm, cơ sở lý luận và phương pháp thiết kế bài tập phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong giáo dục phổ thông.

Mỗi nhóm đối tượng có thể áp dụng kết quả nghiên cứu để cải tiến phương pháp, nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển năng lực học sinh một cách hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần xây dựng bài tập số nguyên liên quan thực tiễn cho HS lớp 6?
    Bài tập thực tiễn giúp HS hiểu rõ ứng dụng của toán học trong cuộc sống, phát triển tư duy logic và kỹ năng giải quyết vấn đề, từ đó tăng hứng thú học tập và khả năng vận dụng kiến thức.

  2. Nguyên tắc thiết kế bài tập phát triển năng lực giải quyết vấn đề là gì?
    Bài tập cần phù hợp với yêu cầu cần đạt, có độ khó tăng dần, tích hợp nhiều lĩnh vực thực tế, tập trung phát triển năng lực giải quyết vấn đề, đảm bảo tính logic và khoa học.

  3. Phương pháp nào hiệu quả để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS?
    Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, kết hợp hoạt động nhóm, thảo luận, sử dụng công nghệ thông tin và bài tập thực tiễn được đánh giá là hiệu quả.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của HS?
    Có thể sử dụng các bài kiểm tra nhanh, quan sát quá trình làm bài tập, đánh giá qua thảo luận nhóm và phản hồi cá nhân để đo lường kiến thức, kỹ năng và thái độ của HS.

  5. Bài tập thực tiễn về số nguyên có thể áp dụng trong những lĩnh vực nào?
    Các lĩnh vực phổ biến gồm kinh tế (tính lương, lợi nhuận), môi trường (nhiệt độ, thời gian), kỹ thuật, thể thao (tính điểm), quản lý tài chính và các tình huống đời sống hàng ngày.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận về năng lực giải quyết vấn đề và vai trò của bài tập thực tiễn trong dạy học số nguyên lớp 6.
  • Xây dựng hệ thống bài tập số nguyên liên quan thực tiễn theo nguyên tắc khoa học, phù hợp năng lực HS, góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn đề.
  • Thực nghiệm sư phạm tại Trường THCS Chu Văn An cho thấy bài tập thực tiễn giúp nâng cao điểm kiểm tra nhanh và tăng hứng thú học tập của HS.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực như đào tạo GV, ứng dụng công nghệ, đa dạng hóa bài tập và cập nhật tài liệu giảng dạy.
  • Khuyến nghị các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu sử dụng kết quả để nâng cao chất lượng dạy học Toán và phát triển năng lực HS.

Tiếp theo, cần triển khai áp dụng rộng rãi hệ thống bài tập và phương pháp dạy học đã xây dựng, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng sang các chủ đề Toán khác nhằm phát triển toàn diện năng lực giải quyết vấn đề cho HS phổ thông. Đề nghị các trường, sở giáo dục phối hợp tổ chức tập huấn và đánh giá hiệu quả thực tiễn để hoàn thiện hơn nữa phương pháp này.