Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) cho học sinh trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển toàn diện và thích ứng với xã hội hiện đại. Theo ước tính, các trường trung học cơ sở (THCS) tại thị xã Sơn Tây, thành phố Hà Nội đang đối mặt với thách thức trong việc quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo hướng này, đồng thời đề xuất các biện pháp quản lý nâng cao hiệu quả dạy học, góp phần phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh THCS tại địa phương.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường THCS trên địa bàn thị xã Sơn Tây trong khoảng thời gian từ tháng 5 đến tháng 8 năm 2023. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quản lý giáo dục, giúp nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, đồng thời phát triển năng lực giải quyết vấn đề – một trong những năng lực cốt lõi của thế kỷ 21. Qua đó, góp phần thực hiện thành công chương trình giáo dục phổ thông mới, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học môn Toán, bao gồm:

  • Lý thuyết năng lực giải quyết vấn đề toán học: Theo UNESCO (1973), năng lực toán học bao gồm các thành tố như năng lực phát biểu, tính toán, mô hình hóa, lập luận và giải quyết vấn đề. Năng lực GQVĐ được hiểu là khả năng vận dụng linh hoạt kiến thức và kỹ năng để giải quyết các tình huống toán học chưa có lời giải sẵn có.

  • Mô hình quản lý hoạt động dạy học: Dựa trên quan điểm quản lý giáo dục của Phạm Minh Hạc và Henry Fayol, quản lý hoạt động dạy học là quá trình tác động có kế hoạch, có tổ chức nhằm đảm bảo hoạt động dạy và học diễn ra hiệu quả, đạt mục tiêu giáo dục đề ra.

  • Khái niệm năng lực và phát triển năng lực: Năng lực được hiểu là tổ hợp các thuộc tính cá nhân bao gồm kiến thức, kỹ năng, thái độ và động cơ để thực hiện thành công một hoạt động nhất định. Phát triển năng lực GQVĐ là mục tiêu trọng tâm trong đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực giải quyết vấn đề, quản lý hoạt động dạy học, phương pháp dạy học tích cực, kiểm tra đánh giá theo năng lực, và phát triển năng lực học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ 40 cán bộ quản lý, 55 giáo viên và 150 học sinh các trường THCS tại thị xã Sơn Tây. Dữ liệu được thu thập qua bảng hỏi, phỏng vấn sâu, quan sát thực tế các tiết dạy và phân tích các báo cáo hoạt động dạy học.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để đánh giá thực trạng, phân tích định tính để làm rõ nguyên nhân và đề xuất giải pháp. Các công cụ phân tích bao gồm phân tích tần suất, tỷ lệ phần trăm, và kiểm định tương quan Spearman nhằm đánh giá mối quan hệ giữa các yếu tố quản lý.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 5 đến tháng 8 năm 2023, bao gồm các giai đoạn: thu thập dữ liệu, xử lý số liệu, phân tích kết quả và đề xuất biện pháp quản lý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về tầm quan trọng của dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ: Khoảng 85% cán bộ quản lý và giáo viên tại các trường THCS Sơn Tây nhận thức rõ vai trò của việc phát triển năng lực GQVĐ trong dạy học môn Toán. Tuy nhiên, chỉ khoảng 60% giáo viên thực sự áp dụng các phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực này.

  2. Thực trạng quản lý chương trình và nội dung dạy học: 70% trường thực hiện đúng chương trình môn Toán theo hướng phát triển năng lực GQVĐ, nhưng việc lựa chọn nội dung và xây dựng kế hoạch dạy học còn thiếu đồng bộ và chưa phù hợp với đặc điểm học sinh.

  3. Sử dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực: Chỉ có khoảng 55% giáo viên thường xuyên vận dụng các kỹ thuật như dạy học nhóm, dạy học theo dự án, và kỹ thuật động não để phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh.

  4. Hoạt động kiểm tra, đánh giá theo năng lực GQVĐ: Việc đổi mới kiểm tra, đánh giá còn hạn chế, chỉ khoảng 50% trường áp dụng đa dạng hình thức đánh giá nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên là do năng lực quản lý của cán bộ quản lý và trình độ chuyên môn của giáo viên chưa đồng đều, cùng với điều kiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học còn thiếu thốn. So với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, kết quả này tương đồng với báo cáo của một số địa phương khác, cho thấy việc quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ vẫn còn nhiều khó khăn.

Việc sử dụng biểu đồ cột để thể hiện tỷ lệ áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và biểu đồ tròn cho thấy mức độ đổi mới kiểm tra đánh giá sẽ giúp minh họa rõ nét hơn thực trạng hiện nay. Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu nhấn mạnh sự cần thiết của việc nâng cao năng lực quản lý và bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng năng lực chuyên môn cho cán bộ quản lý và giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ, tập trung vào kỹ năng tổ chức, chỉ đạo và đánh giá hiệu quả dạy học. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Xây dựng và triển khai kế hoạch dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực GQVĐ đồng bộ: Hiệu trưởng các trường cần chỉ đạo xây dựng kế hoạch chi tiết, phù hợp với đặc điểm học sinh và điều kiện thực tế, đảm bảo thực hiện đầy đủ nội dung chương trình. Thời gian áp dụng từ năm học tiếp theo.

  3. Đổi mới phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực: Khuyến khích giáo viên áp dụng đa dạng các phương pháp như dạy học hợp tác, dự án, trò chơi, kỹ thuật động não nhằm phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh. Tổ chức các tiết dạy minh họa và sinh hoạt chuyên môn định kỳ hàng quý.

  4. Cải tiến hoạt động kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực: Xây dựng bộ công cụ kiểm tra đánh giá đa dạng, kết hợp đánh giá quá trình và kết quả, chú trọng đánh giá năng lực giải quyết vấn đề. Thực hiện đánh giá định kỳ và rút kinh nghiệm hàng học kỳ.

  5. Nâng cấp cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Đầu tư trang thiết bị công nghệ thông tin, phần mềm hỗ trợ dạy học Toán, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tổ chức các hoạt động dạy học tích cực. Kế hoạch đầu tư trong vòng 1-2 năm, phối hợp với chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các cấp: Giúp hiểu rõ hơn về thực trạng và các biện pháp quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực GQVĐ, từ đó nâng cao hiệu quả công tác quản lý.

  2. Giáo viên môn Toán THCS: Cung cấp kiến thức về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật phát triển năng lực GQVĐ, hỗ trợ đổi mới phương pháp giảng dạy và kiểm tra đánh giá.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn quản lý dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực, phục vụ cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục và hoạch định chính sách: Giúp xây dựng các chính sách, chương trình đào tạo và bồi dưỡng phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề trong môn Toán là gì?
    Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để phân tích, tìm kiếm và thực hiện các giải pháp cho các tình huống toán học chưa có lời giải sẵn. Ví dụ, học sinh biết phân tích bài toán thực tế và áp dụng công thức phù hợp để giải quyết.

  2. Tại sao cần quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ?
    Quản lý giúp đảm bảo việc thực hiện chương trình, phương pháp và đánh giá phù hợp, từ đó nâng cao chất lượng dạy học và phát triển toàn diện năng lực học sinh. Một số trường hợp tại Sơn Tây cho thấy quản lý hiệu quả giúp tăng tỷ lệ học sinh đạt năng lực GQVĐ lên khoảng 20%.

  3. Phương pháp dạy học tích cực nào hiệu quả trong phát triển năng lực GQVĐ?
    Các phương pháp như dạy học hợp tác, dạy học theo dự án, kỹ thuật động não và trò chơi được đánh giá cao vì kích thích tư duy sáng tạo và khả năng làm việc nhóm của học sinh.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực GQVĐ của học sinh?
    Đánh giá nên kết hợp đa dạng hình thức như bài kiểm tra viết, thuyết trình, báo cáo dự án, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng, tập trung vào quá trình và kết quả giải quyết vấn đề.

  5. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả quản lý dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực?
    Phẩm chất và năng lực của cán bộ quản lý và giáo viên là yếu tố quyết định. Nếu cán bộ quản lý có tầm nhìn chiến lược và giáo viên có kỹ năng chuyên môn tốt, hiệu quả quản lý và dạy học sẽ được nâng cao rõ rệt.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề là yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng giáo dục THCS tại thị xã Sơn Tây.
  • Thực trạng cho thấy còn nhiều hạn chế trong nhận thức, phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh.
  • Năng lực quản lý của cán bộ quản lý và trình độ chuyên môn của giáo viên là những nhân tố quyết định thành công của hoạt động dạy học theo hướng này.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý đồng bộ, bao gồm bồi dưỡng chuyên môn, đổi mới phương pháp dạy học, cải tiến kiểm tra đánh giá và nâng cấp cơ sở vật chất.
  • Khuyến nghị các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường triển khai thực hiện các giải pháp trong thời gian từ 6 tháng đến 2 năm nhằm đạt hiệu quả bền vững.

Để góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán và phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, các nhà quản lý, giáo viên và các bên liên quan cần phối hợp chặt chẽ, đồng thời tiếp tục nghiên cứu và áp dụng các mô hình quản lý hiệu quả. Hành động ngay hôm nay sẽ tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển giáo dục trong tương lai.