Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam sở hữu vùng biển đặc quyền kinh tế rộng hơn 1 triệu km² với bờ biển dài 3.260 km, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động khai thác thủy sản. Ngành khai thác thủy sản đã chuyển dịch từ nghề cá thủ công quy mô nhỏ sang nghề cá cơ giới, khai thác xa bờ, tập trung vào các đối tượng có giá trị kinh tế cao và xuất khẩu. Tuy nhiên, năng suất khai thác và trữ lượng nguồn lợi hải sản có xu hướng giảm, đặt ra nguy cơ phát triển không bền vững. Đặc biệt, trong bối cảnh hội nhập quốc tế, Việt Nam phải đối mặt với áp lực từ các chuẩn mực quốc tế, nhất là các quy định chống khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU).

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa cơ sở lý thuyết và thực tiễn về quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế tại Việt Nam, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý này. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên toàn quốc, đặc biệt tại các tỉnh, thành phố trọng điểm về khai thác thủy sản, trong giai đoạn 2012-2018 với tầm nhìn đến năm 2025, phù hợp với Kế hoạch hành động quốc gia chống khai thác IUU.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý khai thác thủy sản, bảo vệ nguồn lợi thủy sản, đảm bảo phát triển bền vững ngành thủy sản và nâng cao uy tín quốc gia trên trường quốc tế. Các chỉ số như sản lượng khai thác, giá trị xuất khẩu thủy sản, số lượng tàu cá và ngư dân vi phạm được sử dụng làm thước đo hiệu quả quản lý.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý nhà nước về kinh tế, quản lý tài nguyên thiên nhiên và các chuẩn mực quốc tế về khai thác thủy sản. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý nhà nước về kinh tế: Quản lý khai thác thủy sản là sự tác động có tổ chức, có mục đích của nhà nước nhằm sử dụng hiệu quả nguồn lực và tiềm năng xã hội để đạt mục tiêu phát triển bền vững ngành thủy sản.

  2. Chuẩn mực quốc tế về chống khai thác IUU: Bao gồm các quy định của Liên hợp quốc (UNCLOS 1982, UNFSA 1995), Bộ quy tắc nghề cá có trách nhiệm của FAO (CCRF 1995), Kế hoạch hành động quốc tế chống khai thác IUU (IPOA-IUU 2001), Hiệp định về các biện pháp quốc gia có cảng (PSMA 2009) và các quy định của Liên minh châu Âu (EU).

Các khái niệm chính bao gồm: khai thác thủy sản, quản lý khai thác thủy sản, chuẩn mực quốc tế, khai thác IUU (bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định), quản lý cường lực khai thác, truy xuất nguồn gốc sản phẩm thủy sản.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là các tài liệu thứ cấp được thu thập từ các văn bản pháp luật, báo cáo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (NN&PTNT), Tổng cục Thống kê, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), các nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Thống kê mô tả: Mô tả các chỉ số về số lượng tàu cá, công suất tàu, sản lượng khai thác, giá trị xuất khẩu, số vụ vi phạm trong giai đoạn 2012-2018.
  • Phân tích định tính và định lượng: Đánh giá thực trạng quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế, phân tích các yếu tố ảnh hưởng như điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội, môi trường chính trị và an ninh.
  • So sánh: Đối chiếu thực trạng Việt Nam với kinh nghiệm quốc tế, đặc biệt là các nước Đông Nam Á như Philippines, Thái Lan, Indonesia.
  • Tổng hợp: Rút ra các kết luận và đề xuất giải pháp dựa trên phân tích dữ liệu và kinh nghiệm thực tiễn.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ dữ liệu khai thác thủy sản trên phạm vi cả nước, tập trung vào các tỉnh ven biển trọng điểm. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tính đại diện và khả năng thu thập dữ liệu đầy đủ, chính xác.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng khai thác và quản lý tàu cá: Giai đoạn 2012-2017, số lượng tàu cá có công suất từ 90 CV trở lên tăng đều, với tổng công suất tàu cá biển đạt khoảng 1,2 triệu CV. Tuy nhiên, cơ cấu tàu cá còn mất cân đối, nhiều tàu khai thác ven bờ và vùng lộng, gây áp lực lên nguồn lợi thủy sản ven bờ.

  2. Sản lượng và giá trị xuất khẩu thủy sản: Sản lượng khai thác thủy sản giai đoạn 2012-2018 đạt khoảng 3 triệu tấn/năm, trong đó vùng biển Đông Nam Bộ chiếm tỷ trọng lớn nhất với trữ lượng thủy sản khoảng 1 triệu tấn. Giá trị xuất khẩu thủy sản tăng trưởng trung bình 8-10%/năm, đạt khoảng 8 tỷ USD năm 2018.

  3. Vi phạm khai thác IUU: Số lượng tàu cá và ngư dân bị bắt giữ do vi phạm vùng biển nước ngoài và khai thác trái phép có xu hướng giảm nhưng vẫn còn phổ biến, với khoảng 500-700 vụ vi phạm mỗi năm trong giai đoạn 2012-2018. Các hành vi vi phạm chủ yếu là khai thác không có giấy phép, sử dụng ngư cụ cấm, khai thác vùng cấm và không truy xuất nguồn gốc sản phẩm.

  4. Hiệu quả quản lý và thực thi pháp luật: Công tác kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm được tăng cường nhưng còn nhiều hạn chế do thiếu nguồn lực, trang thiết bị và sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng. Việc áp dụng công nghệ giám sát tàu cá (VMS) và chứng nhận xuất xứ sản phẩm còn chưa đồng bộ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế là do điều kiện tự nhiên phức tạp, đa dạng sinh học cao, biến đổi khí hậu làm thay đổi phân bố nguồn lợi thủy sản, gây khó khăn cho quản lý. Về kinh tế - xã hội, trình độ dân trí của ngư dân còn thấp, công nghệ khai thác lạc hậu, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và tuân thủ pháp luật.

So sánh với các nước trong khu vực như Philippines và Thái Lan, Việt Nam còn chậm trong việc hoàn thiện khung pháp lý, tăng cường năng lực thực thi và hỗ trợ ngư dân. Ví dụ, Philippines đã thành công trong việc dỡ bỏ thẻ vàng EU chỉ sau 10 tháng nhờ cải cách pháp luật và tăng cường quản lý cộng đồng. Thái Lan mất gần 4 năm để đạt được điều này với các biện pháp kiểm soát chặt chẽ hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ biến động số lượng tàu cá, sản lượng khai thác theo vùng, số vụ vi phạm theo năm và bảng so sánh các biện pháp quản lý của các quốc gia trong khu vực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật và chính sách: Rà soát, sửa đổi các văn bản pháp luật để phù hợp với chuẩn mực quốc tế về chống khai thác IUU, tăng cường chế tài xử phạt vi phạm, hoàn thiện quy định về cấp phép, quản lý tàu cá và truy xuất nguồn gốc sản phẩm. Thời gian thực hiện: 2023-2025. Chủ thể: Bộ NN&PTNT phối hợp với Bộ Tư pháp.

  2. Nâng cao năng lực thực thi và kiểm tra, giám sát: Tăng cường trang thiết bị, công nghệ giám sát tàu cá (VMS), xây dựng hệ thống thông tin quản lý nghề cá đồng bộ từ trung ương đến địa phương; đào tạo, tăng cường lực lượng kiểm ngư, cảnh sát biển và các cơ quan liên quan. Thời gian: 2023-2026. Chủ thể: Bộ NN&PTNT, Bộ Quốc phòng, Bộ Công an.

  3. Hỗ trợ ngư dân và cộng đồng nghề cá: Triển khai các chương trình đào tạo nâng cao nhận thức, hỗ trợ trang thiết bị công nghệ như nhật ký khai thác điện tử, định vị vệ tinh; hỗ trợ tài chính, cơ sở hạ tầng nghề cá, đặc biệt cho ngư dân ven bờ và vùng xa bờ. Thời gian: 2023-2027. Chủ thể: Bộ NN&PTNT, UBND các tỉnh ven biển.

  4. Tăng cường hợp tác quốc tế và khu vực: Chủ động tham gia các diễn đàn, ký kết hiệp định hợp tác nghề cá, thiết lập cơ chế phối hợp tuần tra, kiểm soát vùng biển chồng lấn; chia sẻ dữ liệu nghề cá và phối hợp xử lý vi phạm. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Bộ Ngoại giao, Bộ NN&PTNT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước ngành thủy sản: Giúp hoàn thiện chính sách, nâng cao hiệu quả quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế, đặc biệt trong công tác chống khai thác IUU.

  2. Các nhà hoạch định chính sách trung ương và địa phương: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng kế hoạch, chương trình phát triển ngành thủy sản bền vững, phù hợp với cam kết quốc tế.

  3. Doanh nghiệp và hợp tác xã thủy sản: Nắm bắt các quy định pháp luật, chuẩn mực quốc tế để nâng cao năng lực cạnh tranh, đảm bảo truy xuất nguồn gốc sản phẩm, đáp ứng yêu cầu thị trường xuất khẩu.

  4. Ngư dân và cộng đồng nghề cá: Hiểu rõ các quy định, chính sách quản lý, nâng cao nhận thức về khai thác có trách nhiệm, góp phần bảo vệ nguồn lợi thủy sản và phát triển nghề cá bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế là gì?
    Là việc nhà nước sử dụng các công cụ pháp lý, hành chính và kỹ thuật để điều chỉnh hoạt động khai thác thủy sản nhằm đảm bảo tuân thủ các quy định quốc tế, đặc biệt là chống khai thác IUU, bảo vệ nguồn lợi và phát triển bền vững ngành thủy sản.

  2. Việt Nam đã áp dụng những chuẩn mực quốc tế nào trong quản lý khai thác thủy sản?
    Việt Nam đã tham gia và thực hiện các công ước như UNCLOS 1982, UNFSA 1995, Bộ quy tắc nghề cá có trách nhiệm của FAO, Kế hoạch hành động IPOA-IUU, Hiệp định PSMA và các quy định của EU về chống khai thác IUU.

  3. Nguyên nhân chính dẫn đến khai thác IUU ở Việt Nam là gì?
    Bao gồm điều kiện tự nhiên phức tạp, trình độ dân trí và công nghệ khai thác còn hạn chế, năng lực thực thi pháp luật chưa đồng bộ, sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng chưa hiệu quả và tranh chấp vùng biển với các nước láng giềng.

  4. Các biện pháp chính để chống khai thác IUU đã được Việt Nam triển khai?
    Hoàn thiện pháp luật, tăng cường kiểm tra, giám sát, áp dụng công nghệ giám sát tàu cá, xây dựng cơ sở dữ liệu nghề cá, hỗ trợ ngư dân, hợp tác quốc tế và ban hành Kế hoạch hành động quốc gia chống khai thác IUU đến năm 2025.

  5. Làm thế nào để ngư dân tuân thủ các quy định chống khai thác IUU?
    Thông qua tuyên truyền, đào tạo nâng cao nhận thức, hỗ trợ trang thiết bị công nghệ, tạo điều kiện phát triển kinh tế bền vững và xây dựng cơ chế khuyến khích, chế tài xử phạt nghiêm minh đối với vi phạm.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế, tập trung vào chống khai thác IUU tại Việt Nam giai đoạn 2012-2018.
  • Đánh giá thực trạng cho thấy Việt Nam đã có nhiều nỗ lực trong hoàn thiện pháp luật và tăng cường quản lý, nhưng vẫn còn nhiều hạn chế về năng lực thực thi và tuân thủ.
  • So sánh với kinh nghiệm quốc tế, đặc biệt các nước Đông Nam Á, Việt Nam cần đẩy mạnh cải cách pháp luật, nâng cao năng lực kiểm tra, giám sát và hỗ trợ ngư dân.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ về chính sách, tổ chức thực hiện, công nghệ và hợp tác quốc tế nhằm nâng cao hiệu quả quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế.
  • Tiếp tục nghiên cứu, cập nhật dữ liệu và theo dõi thực hiện các giải pháp trong giai đoạn 2023-2025 để đảm bảo phát triển ngành thủy sản bền vững, góp phần nâng cao uy tín và vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ nguồn lợi thủy sản và phát triển ngành thủy sản bền vững là trách nhiệm của toàn xã hội và các cơ quan quản lý.