Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và phát triển kinh tế - xã hội, việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trở thành nhiệm vụ cấp thiết của các địa phương Việt Nam. Tỉnh Hưng Yên, với hơn 1.210 di tích, trong đó có 159 di tích cấp quốc gia và 103 di tích cấp tỉnh, là vùng đất giàu truyền thống văn hiến và di sản văn hóa đặc sắc. Chùa Thái Lạc, tọa lạc tại xã Lạc Hồng, huyện Văn Lâm, là một trong những di tích lịch sử - văn hóa tiêu biểu của tỉnh, được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia từ năm 1964. Ngôi chùa có niên đại từ thời Trần (thế kỷ XIV), giữ nguyên vẹn nhiều giá trị kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc đặc trưng, đồng thời là trung tâm tín ngưỡng thờ Tứ pháp, góp phần quan trọng vào đời sống văn hóa cộng đồng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng công tác quản lý di tích chùa Thái Lạc từ năm 2001 đến 2018, nhận diện những ưu điểm, hạn chế và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý trong bối cảnh hiện nay. Nghiên cứu tập trung vào các chủ thể quản lý, bao gồm cơ quan nhà nước các cấp, cộng đồng dân cư và sư trụ trì, đồng thời phân tích các hoạt động bảo tồn, tu bổ, phát huy giá trị di tích. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc bảo vệ di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, đồng thời góp phần phát triển du lịch văn hóa và kinh tế địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý văn hóa và quản lý di tích lịch sử - văn hóa, trong đó:

  • Lý thuyết quản lý văn hóa: Quản lý văn hóa được hiểu là quá trình xây dựng chính sách, tổ chức hoạt động nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, đồng thời tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại để làm giàu cho văn hóa dân tộc. Chủ thể quản lý quyết định mục tiêu, phương pháp và công cụ quản lý, trong khi khách thể quản lý là các thành phần tham gia đời sống văn hóa.

  • Lý thuyết quản lý di tích lịch sử - văn hóa: Quản lý di tích là hoạt động tác động của chủ thể quản lý nhằm bảo tồn, phát huy giá trị di tích, góp phần phát triển kinh tế - xã hội. Nội dung quản lý bao gồm quy hoạch bảo vệ, ban hành văn bản pháp luật, bảo quản, tu bổ, nghiên cứu khoa học, quản lý cổ vật, huy động nguồn lực và kiểm tra, xử lý vi phạm.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, di tích lịch sử - văn hóa, quản lý nhà nước về di sản văn hóa, quản lý văn hóa, quản lý di tích, chủ thể quản lý, đối tượng quản lý.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành kết hợp giữa bảo tàng học, văn hóa học, tôn giáo học và quản lý văn hóa. Cụ thể:

  • Khảo sát điền dã: Tiếp cận thực địa tại chùa Thái Lạc, phỏng vấn sâu các đối tượng liên quan như đại diện cơ quan quản lý, sư trụ trì và cộng đồng dân cư địa phương nhằm thu thập thông tin thực tiễn.

  • Phân tích tổng hợp: Thu thập và phân tích các tài liệu liên quan, bao gồm văn bản pháp luật, các văn bản chỉ đạo của Trung ương và địa phương, báo cáo ngành, các công trình nghiên cứu trước đây về quản lý di sản văn hóa và chùa Thái Lạc.

  • Phân tích định lượng và định tính: Sử dụng số liệu thống kê về số lượng di tích, kinh phí đầu tư tu bổ, số lượng cổ vật được quản lý, kết hợp với phân tích các yếu tố quản lý, vai trò các chủ thể và hiệu quả công tác bảo tồn.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn các đối tượng phỏng vấn đại diện cho các cấp quản lý, cộng đồng và sư trụ trì nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện của nghiên cứu.

  • Timeline nghiên cứu: Phạm vi thời gian nghiên cứu từ năm 2001 (khi Luật Di sản Văn hóa có hiệu lực) đến năm 2018, tập trung đánh giá các hoạt động quản lý di tích trong giai đoạn này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chủ thể quản lý đa dạng và phối hợp chưa đồng bộ: Công tác quản lý di tích chùa Thái Lạc do nhiều chủ thể thực hiện, gồm Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hưng Yên, Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Văn Lâm, UBND xã Lạc Hồng, Ban Quản lý di tích xã và cộng đồng dân cư. Vai trò của sư trụ trì cũng rất quan trọng trong quản lý tín ngưỡng và bảo vệ di tích. Tuy nhiên, cơ chế phối hợp giữa các chủ thể còn nhiều hạn chế, dẫn đến hiệu quả quản lý chưa cao.

  2. Tình trạng xuống cấp và hư hỏng di tích: Do ảnh hưởng của khí hậu gió mùa và tác động của mối mọt, nhiều hạng mục kiến trúc gỗ, đặc biệt là các mảng chạm khắc nghệ thuật thời Trần tại tòa Thượng điện, đang bị hư hỏng nghiêm trọng. Theo đề án đầu tư tu bổ giai đoạn 2016-2018, chùa Thái Lạc được cấp 630 triệu đồng để tu bổ một số hạng mục, tuy nhiên vẫn còn nhiều phần cần được bảo vệ kịp thời.

  3. Quản lý di vật, cổ vật còn nhiều bất cập: Việc bảo quản, quản lý các cổ vật như tượng Pháp Vân, Tam thế Phật, bản in bùa trấn Tứ pháp và các bia đá chưa được thực hiện một cách chuyên nghiệp và đồng bộ. Vụ việc mất trộm pho tượng Tam thế thế kỷ XVII đã được xử lý nhanh chóng nhờ sự phối hợp của các cơ quan chức năng, nhưng vẫn cho thấy nguy cơ mất mát di sản là hiện hữu.

  4. Phát huy giá trị di tích qua du lịch tâm linh và lễ hội truyền thống: Chùa Thái Lạc là điểm đến quan trọng trong hệ thống các chùa thờ Tứ pháp ở đồng bằng sông Hồng, thu hút đông đảo du khách và phật tử. Lễ hội truyền thống thờ Tứ pháp góp phần duy trì các giá trị văn hóa phi vật thể, đồng thời tạo nguồn thu nhập cho cộng đồng địa phương.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trong quản lý di tích chùa Thái Lạc xuất phát từ sự phân tán trách nhiệm giữa các chủ thể quản lý, thiếu nguồn lực tài chính và nhân lực chuyên môn, cũng như chưa có cơ chế phối hợp hiệu quả. So với các nghiên cứu về quản lý di sản văn hóa tại các địa phương khác, tình trạng này là phổ biến, đặc biệt ở các di tích có quy mô nhỏ và nguồn lực hạn chế.

Việc Nhà nước ban hành các văn bản pháp luật như Luật Di sản Văn hóa (2001, sửa đổi 2009), các nghị định và thông tư hướng dẫn đã tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho công tác quản lý. Tuy nhiên, việc thực thi còn gặp khó khăn do thiếu sự đồng bộ và sự tham gia tích cực của cộng đồng chưa được phát huy tối đa.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ kinh phí đầu tư tu bổ theo từng năm, bảng phân tích vai trò và trách nhiệm của các chủ thể quản lý, cũng như biểu đồ mô tả mức độ hư hỏng các hạng mục kiến trúc theo khảo sát thực địa.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cái nhìn toàn diện về thực trạng quản lý di tích chùa Thái Lạc, làm cơ sở để đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường cơ chế phối hợp liên ngành và đa chủ thể: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND huyện Văn Lâm, UBND xã Lạc Hồng, Ban Quản lý di tích và cộng đồng dân cư nhằm đảm bảo sự thống nhất trong quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích. Thời gian thực hiện: trong vòng 1 năm; Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh và các cơ quan liên quan.

  2. Đầu tư nâng cấp, tu bổ kịp thời các hạng mục kiến trúc và nghệ thuật: Ưu tiên nguồn vốn cho việc bảo vệ các bộ vì gỗ, mảng chạm khắc thời Trần và các cổ vật quý hiếm, đồng thời áp dụng công nghệ bảo tồn hiện đại để chống mối mọt và hư hại do thời tiết. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với các chuyên gia bảo tồn.

  3. Nâng cao năng lực quản lý và chuyên môn cho đội ngũ cán bộ: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng về quản lý di tích, bảo tồn di sản văn hóa và kỹ thuật bảo quản cổ vật cho cán bộ các cấp và cộng đồng địa phương. Thời gian: liên tục hàng năm; Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, các trường đại học chuyên ngành.

  4. Phát huy vai trò cộng đồng và sư trụ trì trong quản lý di tích: Khuyến khích sự tham gia tích cực của cộng đồng dân cư và sư trụ trì trong công tác bảo vệ, quản lý và phát huy giá trị di tích thông qua các chương trình tuyên truyền, giáo dục và xã hội hóa hoạt động bảo tồn. Thời gian: liên tục; Chủ thể: UBND xã, Ban Quản lý di tích, các tổ chức xã hội.

  5. Xây dựng kế hoạch phát triển du lịch văn hóa bền vững: Tận dụng giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của chùa Thái Lạc để phát triển du lịch tâm linh, kết hợp với các lễ hội truyền thống nhằm tạo nguồn thu ổn định cho địa phương, đồng thời bảo vệ môi trường và bản sắc văn hóa. Thời gian: 3-5 năm; Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND huyện, doanh nghiệp du lịch.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý văn hóa và di tích các cấp: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý di tích, giúp nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản tại địa phương.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành Quản lý văn hóa, Bảo tồn di sản: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, thực trạng và giải pháp quản lý di tích lịch sử - văn hóa, đặc biệt là các di tích kiến trúc nghệ thuật thời Trần.

  3. Cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội hoạt động trong lĩnh vực văn hóa: Hiểu rõ vai trò và trách nhiệm trong việc bảo vệ, phát huy giá trị di tích, đồng thời tham gia tích cực vào các hoạt động quản lý và phát triển du lịch văn hóa.

  4. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Cung cấp thông tin thực tiễn và đề xuất chính sách nhằm hoàn thiện cơ chế quản lý di tích, nâng cao hiệu quả đầu tư và phát triển bền vững di sản văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý di tích chùa Thái Lạc hiện nay do ai đảm nhiệm?
    Công tác quản lý do nhiều chủ thể phối hợp thực hiện, gồm Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hưng Yên, Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Văn Lâm, UBND xã Lạc Hồng, Ban Quản lý di tích xã và sư trụ trì. Sự phối hợp này nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di tích một cách toàn diện.

  2. Những giá trị nổi bật của chùa Thái Lạc là gì?
    Chùa có giá trị văn hóa vật thể với kiến trúc thời Trần, các mảng chạm khắc nghệ thuật độc đáo, cùng các cổ vật quý như tượng Pháp Vân, Tam thế Phật và bản in bùa trấn Tứ pháp. Về phi vật thể, lễ hội thờ Tứ pháp là nét đặc sắc văn hóa tín ngưỡng địa phương.

  3. Tình trạng xuống cấp của di tích được xử lý ra sao?
    Nhà nước đã cấp kinh phí 630 triệu đồng trong giai đoạn 2016-2018 để tu bổ các hạng mục như lợp lại ngói tòa Thượng điện và tu bổ dải vũ. Tuy nhiên, việc bảo vệ các mảng chạm khắc gỗ vẫn cần được đầu tư thêm và áp dụng công nghệ bảo tồn hiện đại.

  4. Vai trò của cộng đồng và sư trụ trì trong quản lý di tích như thế nào?
    Cộng đồng và sư trụ trì đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ, duy trì hoạt động tín ngưỡng và phát huy giá trị di tích. Sự tham gia tích cực của họ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và tạo sự gắn kết xã hội.

  5. Làm thế nào để phát triển du lịch văn hóa tại chùa Thái Lạc?
    Phát triển du lịch cần kết hợp bảo tồn giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, tổ chức các lễ hội truyền thống, xây dựng sản phẩm du lịch tâm linh hấp dẫn, đồng thời đảm bảo phát triển bền vững, bảo vệ môi trường và bản sắc văn hóa địa phương.

Kết luận

  • Chùa Thái Lạc là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia, có giá trị kiến trúc và nghệ thuật tiêu biểu thời Trần, đồng thời là trung tâm tín ngưỡng thờ Tứ pháp đặc sắc của vùng đồng bằng sông Hồng.
  • Công tác quản lý di tích do nhiều chủ thể thực hiện nhưng còn tồn tại hạn chế về phối hợp, nguồn lực và chuyên môn, ảnh hưởng đến hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị.
  • Việc đầu tư tu bổ, bảo quản các hạng mục kiến trúc và cổ vật đã được quan tâm nhưng cần tiếp tục nâng cao chất lượng và áp dụng công nghệ hiện đại.
  • Vai trò của cộng đồng và sư trụ trì là yếu tố then chốt trong quản lý di tích, cần được phát huy mạnh mẽ hơn nữa.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường phối hợp quản lý, nâng cao năng lực cán bộ, đầu tư bảo tồn và phát triển du lịch văn hóa bền vững, góp phần bảo vệ và phát huy giá trị di tích trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và cộng đồng cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát và đánh giá hiệu quả công tác quản lý di tích chùa Thái Lạc nhằm bảo đảm sự phát triển bền vững của di sản văn hóa quý giá này.