Tổng quan nghiên cứu
Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, Luật Di sản văn hóa khẳng định di sản văn hóa là tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc và là bộ phận của di sản văn hóa nhân loại, đóng vai trò quan trọng trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước. Trong những năm qua, công tác quản lý nhà nước về di sản văn hóa đã đạt nhiều thành tựu với hệ thống pháp luật hoàn thiện gồm Luật, Nghị định, Thông tư và Quyết định hướng dẫn thi hành. Bình Định, vùng đất giàu tiềm năng về di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt với ba di sản cấp quốc gia: Võ cổ truyền Bình Định, Bài Chòi và Hát Bội, đóng góp lớn vào đời sống văn hóa và phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, các di sản này đang đứng trước nguy cơ mai một do sự thay đổi về quan điểm sống và cách thưởng thức văn hóa, đặc biệt ở giới trẻ. Thực trạng này đặt ra thách thức lớn cho công tác quản lý nhà nước về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định. Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ thực trạng quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia trên địa bàn tỉnh Bình Định giai đoạn 2010-2018, đồng thời đề xuất các giải pháp đổi mới nhằm nâng cao hiệu quả công tác quản lý trong giai đoạn tới. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, góp phần phát triển kinh tế du lịch và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể, bao gồm:
Lý thuyết văn hóa và di sản văn hóa: Văn hóa được hiểu là hệ thống các giá trị, truyền thống, lối sống và năng lực sáng tạo của dân tộc. Di sản văn hóa phi vật thể là sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng, được truyền miệng, truyền nghề và trình diễn qua các thế hệ, mang giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học và kinh tế.
Lý thuyết quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể: Quản lý nhà nước là sự tác động có tổ chức của Nhà nước thông qua các văn bản pháp luật, chính sách và công cụ quản lý nhằm bảo vệ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Nội dung quản lý bao gồm xây dựng chiến lược, ban hành văn bản pháp luật, tổ chức hoạt động bảo tồn, tuyên truyền, huy động nguồn lực, thanh tra, kiểm tra và hợp tác quốc tế.
Khái niệm và đặc trưng di sản văn hóa phi vật thể: Di sản phi vật thể là di sản “sống”, tồn tại trong trí nhớ và hành vi của con người, dễ bị mai một do sự biến đổi xã hội và cá nhân. Các loại hình bao gồm tiếng nói, chữ viết, nghệ thuật trình diễn, tập quán xã hội, lễ hội truyền thống, nghề thủ công và tri thức dân gian.
Phương pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:
Phân tích, tổng hợp: Thu thập, phân tích các văn bản pháp luật, tài liệu khoa học, báo cáo quản lý nhà nước và số liệu thực tế về di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định giai đoạn 2010-2018.
Phương pháp lịch sử: Trình bày tiến trình hình thành, phát triển và quản lý di sản văn hóa phi vật thể, làm cơ sở cho việc đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.
Phương pháp logic: Đúc rút nhận xét, tổng kết kinh nghiệm và xây dựng khung lý thuyết quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể.
Phương pháp thống kê và đánh giá: Sử dụng số liệu về số lượng di sản, nghệ nhân, các dự án bảo tồn và kết quả thực hiện các đề án bảo tồn tại Bình Định.
Nguồn dữ liệu chính gồm các văn bản pháp luật, báo cáo của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Bình Định, các nghiên cứu khoa học, tài liệu lưu trữ và khảo sát thực tế. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào các di sản phi vật thể cấp quốc gia tại Bình Định, đặc biệt là Võ cổ truyền, Bài Chòi và Hát Bội. Thời gian nghiên cứu chủ yếu từ 2010 đến 2018, đảm bảo tính hệ thống và cập nhật.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Thực trạng quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định còn nhiều hạn chế: Mặc dù đã có các đề án bảo tồn như Đề án bảo tồn và phát huy di sản Bài Chòi đến năm 2020, Đề án bảo tồn Võ cổ truyền đến năm 2015, công tác quản lý vẫn còn lúng túng trong xây dựng và ban hành văn bản pháp luật, phối hợp giữa các cơ quan chuyên môn chưa chặt chẽ, và đầu tư chưa tương xứng. Ví dụ, đầu tư cho hoạt động bảo tồn chưa đạt mức cần thiết, ảnh hưởng đến hiệu quả bảo tồn.
Đội ngũ cán bộ quản lý được đào tạo bài bản nhưng còn thiếu năng động, sáng tạo: Cán bộ, công chức ngành văn hóa có trình độ chuyên môn nhưng trong thực thi công việc còn mang tính rập khuôn, chưa phát huy hết năng lực sáng tạo trong quản lý và phát huy giá trị di sản.
Công tác tuyên truyền, quảng bá và giáo dục về di sản văn hóa phi vật thể được quan tâm nhưng chưa đồng bộ và sâu rộng: Các hoạt động tuyên truyền đã góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng, tuy nhiên, việc phổ biến pháp luật và giáo dục về bảo tồn di sản chưa đạt hiệu quả cao, đặc biệt trong giới trẻ.
Kinh nghiệm quản lý từ các tỉnh lân cận như Phú Yên và Khánh Hòa cho thấy tầm quan trọng của quy hoạch, đào tạo nghệ nhân và xã hội hóa: Phú Yên có 123 nghệ nhân Bài Chòi sinh hoạt tại 6 huyện, đã xây dựng kế hoạch bảo tồn chi tiết giai đoạn 2015-2020 và tổ chức liên hoan nghệ thuật Bài Chòi định kỳ. Khánh Hòa chú trọng đào tạo nghệ nhân và vinh danh các nghệ nhân ưu tú, tạo động lực bảo tồn. Bình Định có thể học hỏi các mô hình này để nâng cao hiệu quả quản lý.
Thảo luận kết quả
Nguyên nhân của những hạn chế trong quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định xuất phát từ nhiều yếu tố: sự thay đổi nhanh chóng của xã hội hiện đại và hội nhập quốc tế làm thay đổi quan điểm sống và thưởng thức văn hóa; nguồn lực đầu tư chưa đủ mạnh; sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý còn lỏng lẻo; và thiếu các chính sách đãi ngộ nghệ nhân phù hợp. So sánh với các tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa, Bình Định cần tăng cường xây dựng quy hoạch bảo tồn, đào tạo và bồi dưỡng nghệ nhân, đồng thời đẩy mạnh xã hội hóa và tuyên truyền.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ số lượng nghệ nhân Bài Chòi tại các huyện Phú Yên, bảng tổng hợp các đề án bảo tồn di sản tại Bình Định và biểu đồ so sánh mức đầu tư cho bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể giữa các tỉnh. Các bảng và biểu đồ này giúp minh họa rõ nét thực trạng và hiệu quả quản lý, từ đó làm cơ sở cho đề xuất giải pháp.
Đề xuất và khuyến nghị
Xây dựng và hoàn thiện quy hoạch, kế hoạch bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định: Cần xây dựng kế hoạch chi tiết giai đoạn 2023-2030, xác định mục tiêu, nhiệm vụ, nguồn lực và lộ trình thực hiện cụ thể. Chủ thể thực hiện là Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND các huyện, thị xã. Mục tiêu là bảo tồn bền vững ba di sản cấp quốc gia và phát huy giá trị trong phát triển du lịch.
Đào tạo, bồi dưỡng và nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ quản lý và nghệ nhân: Tổ chức các lớp tập huấn chuyên sâu về quản lý di sản văn hóa phi vật thể, kỹ năng truyền nghề và sáng tạo nghệ thuật. Thời gian thực hiện trong 2 năm đầu của kế hoạch. Chủ thể là Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch phối hợp với các trường nghệ thuật và viện nghiên cứu.
Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật và giáo dục bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể: Sử dụng đa dạng các phương tiện truyền thông, tổ chức các sự kiện văn hóa, liên hoan nghệ thuật để nâng cao nhận thức cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ. Thực hiện liên tục trong suốt giai đoạn kế hoạch. Chủ thể là các cơ quan truyền thông, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch và các tổ chức xã hội.
Tăng cường xã hội hóa và huy động nguồn lực tài chính cho công tác bảo tồn: Khuyến khích các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước đóng góp về vật chất và tinh thần, xây dựng quỹ bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể. Chủ thể là UBND tỉnh, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch phối hợp với các tổ chức xã hội và doanh nghiệp. Mục tiêu là đảm bảo nguồn lực ổn định, bền vững cho hoạt động bảo tồn.
Tăng cường hợp tác liên tỉnh và quốc tế trong quản lý và phát huy di sản văn hóa phi vật thể: Thiết lập các chương trình hợp tác trao đổi kinh nghiệm, tổ chức hội thảo khoa học và các hoạt động giao lưu văn hóa. Thời gian thực hiện từ năm 2023 trở đi. Chủ thể là Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch và các tổ chức quốc tế.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa: Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch các tỉnh, UBND các cấp có thể sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể.
Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực văn hóa và quản lý công: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý nhà nước di sản văn hóa phi vật thể, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu và phát triển học thuật.
Nghệ nhân và cộng đồng sở hữu di sản văn hóa phi vật thể: Thông qua luận văn, nghệ nhân và cộng đồng có thể hiểu rõ hơn về vai trò, quyền lợi và trách nhiệm trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Các tổ chức xã hội, doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực văn hóa và du lịch: Luận văn giúp nhận diện tiềm năng và thách thức trong phát triển di sản văn hóa phi vật thể, từ đó xây dựng các dự án đầu tư phù hợp, góp phần phát triển kinh tế địa phương.
Câu hỏi thường gặp
Quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể là gì?
Quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể là hoạt động của Nhà nước nhằm bảo vệ, bảo tồn và phát huy giá trị các di sản phi vật thể thông qua các văn bản pháp luật, chính sách và công cụ quản lý. Ví dụ, việc xây dựng các đề án bảo tồn Võ cổ truyền Bình Định là một hoạt động quản lý nhà nước.Tại sao di sản văn hóa phi vật thể dễ bị mai một?
Di sản phi vật thể tồn tại trong trí nhớ và hành vi con người, phụ thuộc vào nghệ nhân và cộng đồng truyền lại. Khi nghệ nhân qua đời hoặc cộng đồng thay đổi lối sống, di sản có nguy cơ thất truyền. Ví dụ, sự giảm sút người trẻ tham gia Bài Chòi tại Bình Định là minh chứng cho nguy cơ này.Các biện pháp nào giúp bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể hiệu quả?
Bao gồm xây dựng quy hoạch bảo tồn, đào tạo nghệ nhân, tuyên truyền nâng cao nhận thức, huy động nguồn lực tài chính và xã hội hóa hoạt động bảo tồn. Tỉnh Phú Yên đã áp dụng thành công các biện pháp này trong bảo tồn nghệ thuật Bài Chòi.Vai trò của nghệ nhân trong bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể?
Nghệ nhân là “báu vật nhân văn sống”, giữ gìn, truyền dạy và phát triển di sản. Việc tôn vinh, đãi ngộ nghệ nhân giúp duy trì và phát huy giá trị di sản. Tỉnh Khánh Hòa đã vinh danh nhiều nghệ nhân ưu tú để khích lệ công tác bảo tồn.Làm thế nào để phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trong phát triển kinh tế?
Kết hợp bảo tồn với phát triển du lịch văn hóa, tổ chức các sự kiện, liên hoan nghệ thuật, quảng bá di sản ra quốc tế để thu hút khách du lịch và đầu tư. Bình Định có thể khai thác tiềm năng này từ ba di sản cấp quốc gia để thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương.
Kết luận
- Luận văn làm rõ thực trạng quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia tại Bình Định giai đoạn 2010-2018, chỉ ra những hạn chế và thách thức trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
- Đề xuất các giải pháp đổi mới quản lý nhà nước bao gồm xây dựng quy hoạch, đào tạo cán bộ và nghệ nhân, đẩy mạnh tuyên truyền, xã hội hóa và hợp tác quốc tế nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn.
- Nghiên cứu góp phần bổ sung cơ sở lý luận và thực tiễn cho công tác quản lý di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định và các địa phương có điều kiện tương đồng.
- Kế hoạch thực hiện các giải pháp đề xuất trong giai đoạn 2023-2030 nhằm bảo đảm sự phát triển bền vững của di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
- Kêu gọi các cơ quan quản lý, nghệ nhân, cộng đồng và các tổ chức xã hội cùng chung tay bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.