Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là quốc gia đa dân tộc với 54 dân tộc anh em, mỗi dân tộc sở hữu những giá trị văn hóa đặc sắc, trong đó di sản văn hóa phi vật thể đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc dân tộc. Tỉnh Quảng Ngãi, nằm ở duyên hải Nam Trung Bộ, là nơi sinh sống của nhiều dân tộc thiểu số, trong đó dân tộc Cor chiếm khoảng 44% dân số huyện Trà Bồng với gần 15.000 người. Trà Bồng là huyện miền núi có điều kiện tự nhiên phức tạp, kinh tế chủ yếu dựa vào nông - lâm nghiệp và thủ công truyền thống.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và phát triển kinh tế thị trường, di sản văn hóa phi vật thể của người Cor đang chịu nhiều tác động, dẫn đến nguy cơ mai một và biến đổi. Luận văn nhằm làm rõ giá trị di sản văn hóa phi vật thể của người Cor tại huyện Trà Bồng, đánh giá thực trạng bảo tồn và phát huy, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác này trong giai đoạn từ năm 2001 đến nay, gắn liền với Luật Di sản văn hóa năm 2001. Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc hệ thống hóa dữ liệu về văn hóa dân tộc Cor và ý nghĩa thực tiễn trong việc hỗ trợ quản lý nhà nước, phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đồng thời góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết giao lưu và tiếp biến văn hóa: Nhấn mạnh quá trình tiếp nhận có chọn lọc các yếu tố văn hóa ngoại sinh, biến đổi chúng phù hợp với văn hóa bản địa, tạo nên sự phong phú và đa dạng trong văn hóa dân tộc Cor. Giao lưu văn hóa diễn ra dưới hai hình thức tự nguyện và cưỡng bức, trong đó người Cor chủ động tiếp thu văn hóa các dân tộc khác như người Kinh, Hrê, Ca Dong.

  • Thuyết biến đổi văn hóa: Văn hóa không đứng yên mà biến đổi theo thời gian và không gian, chịu ảnh hưởng của các yếu tố kinh tế, xã hội, chính trị. Văn hóa phi vật thể của người Cor đã có nhiều thay đổi để thích nghi với điều kiện sống hiện đại.

  • Quan điểm bảo tồn và phát huy di sản văn hóa: Bao gồm ba quan điểm chính là bảo tồn nguyên trạng, bảo tồn trên cơ sở kế thừa và bảo tồn phát triển. Luận văn chọn hướng tiếp cận bảo tồn phát triển, nhằm giữ gìn giá trị cốt lõi đồng thời thích ứng với yêu cầu xã hội đương đại.

  • Nguyên tắc bảo tồn và phát huy trong xã hội đương đại: Tôn trọng quyền tự chủ, bình đẳng của cộng đồng dân tộc, vận dụng linh hoạt, có chọn lọc các yếu tố văn hóa, gắn kết với phát triển bền vững và xây dựng thiết chế văn hóa phù hợp.

Các khái niệm chính bao gồm: di sản văn hóa phi vật thể (ngữ văn dân gian, nghệ thuật trình diễn, tập quán xã hội, nghi lễ, nghề thủ công, tri thức dân gian), bảo tồn, phát huy, quản lý di sản văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Tổng hợp tài liệu thứ cấp từ các văn bản pháp luật, công trình nghiên cứu trước đây, báo cáo ngành và các tài liệu địa phương. Thu thập dữ liệu sơ cấp qua phương pháp điền dã dân tộc học tại 8 xã và thị trấn Trà Xuân thuộc huyện Trà Bồng.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích tổng hợp các tài liệu, so sánh các quan điểm, đánh giá thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể của người Cor.

  • Phương pháp định tính: Phỏng vấn sâu các cá nhân am hiểu phong tục tập quán, cán bộ quản lý văn hóa, người dân địa phương. Quan sát trực tiếp các hoạt động văn hóa, lễ hội, sinh hoạt cộng đồng.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn các xã tiêu biểu có đông đồng bào Cor sinh sống, phỏng vấn khoảng 30-40 người có kiến thức sâu về văn hóa dân tộc Cor, bao gồm già làng, nghệ nhân, cán bộ văn hóa.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung khảo sát và thu thập dữ liệu từ năm 2022 đến 2023, phân tích và hoàn thiện luận văn trong năm 2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng loại hình di sản văn hóa phi vật thể: Người Cor ở Trà Bồng sở hữu các loại hình di sản phong phú gồm ngữ văn dân gian (truyện cổ, tiếng nói), nghệ thuật trình diễn dân gian (dân ca, dân nhạc, múa cà đáo, đấu chiêng), tập quán xã hội và tín ngưỡng (tục lại gùi, kết nghĩa ăn thề, tín ngưỡng vạn vật hữu linh), nghi lễ - lễ hội truyền thống (lễ ăn trâu, lễ ngã rạ), nghề thủ công truyền thống (đan lát, làm đồ thủ công mỹ nghệ từ vỏ quế), tri thức dân gian (kiến thức nông nghiệp, y học cổ truyền). Khoảng 90% người Cor tham gia các hoạt động văn hóa truyền thống này.

  2. Thực trạng bảo tồn và phát huy: Các hoạt động bảo tồn được chính quyền địa phương và cộng đồng quan tâm, tổ chức nhiều lễ hội, lớp truyền dạy dân ca, múa, nghề thủ công. Tuy nhiên, chỉ khoảng 60% các giá trị văn hóa phi vật thể được duy trì thường xuyên, còn lại bị mai một do tác động của giao lưu văn hóa, kinh tế thị trường và sự thay đổi lối sống. Ví dụ, tiếng nói Cor đang dần bị lấn át bởi tiếng Kinh, đặc biệt trong giới trẻ.

  3. Ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài: Sự phát triển kinh tế, chính sách của Đảng và Nhà nước, khoa học kỹ thuật và đời sống xã hội đã tác động mạnh mẽ đến văn hóa Cor. Giao lưu văn hóa với người Kinh và các dân tộc thiểu số khác làm phong phú nhưng cũng làm biến đổi nhiều giá trị truyền thống. Tỷ lệ người Cor sử dụng tiếng mẹ đẻ giảm khoảng 30% so với 20 năm trước.

  4. Hạn chế trong công tác quản lý và truyền dạy: Thiếu nguồn lực tài chính, nhân lực chuyên môn và thiết chế văn hóa phù hợp là những nguyên nhân chính làm giảm hiệu quả bảo tồn. Việc truyền dạy văn hóa phi vật thể chưa được hệ thống hóa, chưa có chương trình đào tạo chính thức cho thế hệ trẻ.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự đa dạng và giá trị đặc sắc của di sản văn hóa phi vật thể người Cor, phù hợp với các nghiên cứu trước đây về văn hóa các dân tộc thiểu số ở miền Trung. Tuy nhiên, sự biến đổi văn hóa diễn ra nhanh chóng do tác động của hội nhập và phát triển kinh tế là thách thức lớn. Việc giảm sút sử dụng tiếng mẹ đẻ và các hình thức nghệ thuật truyền thống phản ánh xu hướng đồng hóa văn hóa, tương tự như báo cáo của ngành văn hóa về các dân tộc thiểu số khác.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ sử dụng tiếng mẹ đẻ theo độ tuổi, bảng tổng hợp các loại hình di sản văn hóa và mức độ duy trì hiện nay, giúp minh họa rõ nét thực trạng và xu hướng biến đổi. So sánh với các nghiên cứu quốc tế về bảo tồn văn hóa phi vật thể cho thấy cần có chiến lược đồng bộ, kết hợp giữa bảo tồn nguyên trạng và phát triển sáng tạo để phù hợp với điều kiện xã hội hiện đại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chương trình đào tạo và truyền dạy văn hóa phi vật thể: Tổ chức các lớp học, câu lạc bộ văn hóa dành cho thanh thiếu niên người Cor, tập trung vào tiếng nói, dân ca, múa truyền thống. Mục tiêu nâng tỷ lệ sử dụng tiếng mẹ đẻ lên 80% trong vòng 5 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh phối hợp với các trường học địa phương.

  2. Phát triển thiết chế văn hóa phù hợp: Xây dựng nhà văn hóa cộng đồng tại các xã trọng điểm, trang bị cơ sở vật chất phục vụ các hoạt động văn hóa truyền thống, lễ hội. Thời gian hoàn thành trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ủy ban nhân dân huyện Trà Bồng, hỗ trợ từ các chương trình phát triển nông thôn mới.

  3. Tăng cường công tác tuyên truyền, quảng bá di sản văn hóa: Sử dụng các phương tiện truyền thông, tổ chức sự kiện văn hóa, lễ hội nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút khách du lịch. Mục tiêu tăng lượng khách du lịch văn hóa lên 20% mỗi năm. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Ban quản lý du lịch huyện.

  4. Hỗ trợ phát triển nghề thủ công truyền thống: Cung cấp kỹ thuật, vốn vay ưu đãi cho các hộ gia đình làm nghề đan lát, sản xuất đồ thủ công mỹ nghệ từ vỏ quế, tạo nguồn thu nhập bền vững. Thời gian triển khai 3 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Kinh tế huyện, các tổ chức tín dụng.

  5. Hoàn thiện chính sách quản lý và bảo tồn: Xây dựng quy hoạch bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, tăng cường đào tạo cán bộ quản lý văn hóa, nâng cao năng lực giám sát và kiểm tra. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh, UBND huyện Trà Bồng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý văn hóa và chính quyền địa phương: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc Cor, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc và dân tộc học: Tài liệu hệ thống hóa dữ liệu về văn hóa phi vật thể người Cor, cung cấp góc nhìn sâu sắc về các loại hình di sản, phương pháp bảo tồn và biến đổi văn hóa trong bối cảnh hiện đại.

  3. Sinh viên ngành quản lý văn hóa, nhân học, xã hội học: Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho việc học tập, nghiên cứu về văn hóa dân tộc thiểu số, quản lý di sản văn hóa, giúp hiểu rõ thực trạng và giải pháp bảo tồn.

  4. Cộng đồng người Cor và các tổ chức phi chính phủ: Giúp nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa truyền thống, khuyến khích sự tham gia tích cực trong công tác bảo tồn, phát huy di sản văn hóa, đồng thời hỗ trợ phát triển kinh tế dựa trên văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Di sản văn hóa phi vật thể của người Cor gồm những loại hình nào?
    Di sản văn hóa phi vật thể của người Cor bao gồm ngữ văn dân gian (tiếng nói, truyện cổ), nghệ thuật trình diễn dân gian (dân ca, múa, đấu chiêng), tập quán xã hội và tín ngưỡng (tục lại gùi, kết nghĩa ăn thề), nghi lễ - lễ hội truyền thống (lễ ăn trâu, lễ ngã rạ), nghề thủ công truyền thống (đan lát, làm đồ mỹ nghệ), tri thức dân gian (kiến thức nông nghiệp, y học cổ truyền).

  2. Tình trạng bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể của người Cor hiện nay ra sao?
    Hiện nay, khoảng 60% giá trị văn hóa phi vật thể được duy trì thường xuyên. Tuy nhiên, nhiều yếu tố như giao lưu văn hóa, phát triển kinh tế, thay đổi lối sống đã làm mai một một số giá trị, đặc biệt là tiếng nói và các hình thức nghệ thuật truyền thống.

  3. Nguyên nhân chính dẫn đến sự biến đổi văn hóa của người Cor là gì?
    Nguyên nhân bao gồm sự phát triển kinh tế thị trường, giao lưu văn hóa với người Kinh và các dân tộc khác, chính sách phát triển xã hội, sự thay đổi trong đời sống sinh hoạt và nhu cầu hưởng thụ văn hóa của thế hệ trẻ.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả bảo tồn?
    Các giải pháp gồm xây dựng chương trình đào tạo văn hóa truyền thống, phát triển thiết chế văn hóa phù hợp, tăng cường tuyên truyền quảng bá, hỗ trợ phát triển nghề thủ công truyền thống và hoàn thiện chính sách quản lý bảo tồn.

  5. Vai trò của di sản văn hóa phi vật thể trong phát triển kinh tế - xã hội địa phương là gì?
    Di sản văn hóa phi vật thể góp phần phát triển du lịch văn hóa, tạo nguồn thu nhập cho cộng đồng qua các hoạt động trình diễn, sản xuất thủ công mỹ nghệ, đồng thời giữ gìn bản sắc dân tộc, giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Kết luận

  • Luận văn khẳng định giá trị đa dạng và đặc sắc của di sản văn hóa phi vật thể người Cor tại huyện Trà Bồng, tỉnh Quảng Ngãi.
  • Đánh giá thực trạng bảo tồn và phát huy cho thấy nhiều mặt tích cực nhưng cũng tồn tại hạn chế do biến đổi văn hóa và thiếu nguồn lực.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ, khoa học nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trong bối cảnh hội nhập và phát triển.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung dữ liệu khoa học, hỗ trợ quản lý nhà nước và phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
  • Khuyến nghị triển khai các bước tiếp theo trong 3-5 năm tới, đồng thời kêu gọi sự phối hợp chặt chẽ giữa cộng đồng, chính quyền và các tổ chức liên quan để bảo tồn bền vững di sản văn hóa dân tộc Cor.

Hãy cùng chung tay bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể của người Cor để giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và phát triển bền vững cộng đồng!