Tổng quan nghiên cứu

Từ giữa những năm 1990, cùng với sự nghiệp Đổi mới, Việt Nam chứng kiến sự phát triển kinh tế - xã hội ổn định, kéo theo nhu cầu hưởng thụ văn hóa ngày càng tăng. Tại thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ, nơi có hơn 307 di tích và gần 400 lễ hội, việc phục dựng các di tích lịch sử và lễ hội truyền thống trở thành một nhiệm vụ cấp thiết nhằm bảo tồn giá trị văn hóa dân tộc. Đặc biệt, di tích và lễ hội đền Tiên tại phường Tiên Cát, thành phố Việt Trì, được xem là biểu tượng văn hóa gắn liền với tín ngưỡng thờ Thủy tổ Quốc Mẫu, có ý nghĩa quan trọng trong đời sống tâm linh và văn hóa của người dân địa phương.

Luận văn tập trung nghiên cứu quá trình phục dựng di tích và lễ hội đền Tiên từ năm 1995 đến nay, nhằm làm rõ tác động của các yếu tố kinh tế, chính trị và nhu cầu tôn giáo trong bối cảnh hiện đại. Mục tiêu cụ thể là hệ thống hóa các nguồn tư liệu, khảo sát thực tiễn để phân tích mối quan hệ giữa sự phát triển kinh tế thị trường, chính sách đổi mới của Nhà nước với hoạt động tín ngưỡng và phục dựng di tích. Phạm vi nghiên cứu giới hạn tại phường Tiên Cát, thành phố Việt Trì, với thời gian từ khi đền được phục dựng (năm 2000) đến hiện tại.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di tích, góp phần bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống, đồng thời hỗ trợ phát triển du lịch văn hóa tại địa phương. Theo thống kê, đền Tiên đã thu hút hàng nghìn lượt khách hành hương mỗi năm, góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương và củng cố tinh thần đoàn kết dân tộc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng chủ nghĩa Mác – Lênin, đặc biệt là chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử để phân tích quá trình phục dựng di tích và lễ hội trong bối cảnh xã hội hiện đại. Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng cách tiếp cận liên ngành kết hợp văn hóa dân gian, lịch sử và tôn giáo học nhằm hiểu sâu sắc các yếu tố văn hóa, tín ngưỡng và xã hội tác động đến quá trình phục dựng.

Hai mô hình nghiên cứu chính được sử dụng gồm:

  • Mô hình tác động của kinh tế thị trường đến thực hành tôn giáo và tín ngưỡng, nhấn mạnh sự biến đổi của lễ hội trong bối cảnh phát triển kinh tế và đô thị hóa.
  • Mô hình phân tích chính sách và sự cởi mở của Nhà nước đối với hoạt động tôn giáo, tập trung vào tác động của chính sách Đổi mới và sự thay đổi về chính trị đối với việc phục dựng di tích.

Các khái niệm chính bao gồm: di tích lịch sử văn hóa, lễ hội truyền thống, tín ngưỡng dân gian, phục dựng di tích, và tác động xã hội của kinh tế thị trường.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực địa tại phường Tiên Cát, phỏng vấn các nhân chứng lịch sử, Ban quản lý đền Tiên, cùng với việc thu thập tài liệu lịch sử, văn bản pháp luật và các tư liệu liên quan từ Viện Hán Nôm, UBND tỉnh Phú Thọ và các cơ quan văn hóa địa phương.

Cỡ mẫu phỏng vấn gồm hơn 20 nhân chứng cao tuổi, cán bộ quản lý di tích và đại diện cộng đồng dân cư. Phương pháp chọn mẫu là phi xác suất, tập trung vào các cá nhân có kiến thức sâu về lịch sử và quá trình phục dựng đền Tiên.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp phân tích nội dung kết hợp với phương pháp luận duy vật biện chứng để đánh giá mối quan hệ giữa các yếu tố kinh tế, chính trị và văn hóa trong quá trình phục dựng. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2015 đến 2016, bao gồm khảo sát hiện trường, phỏng vấn, thu thập và xử lý tài liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quá trình phục dựng đền Tiên diễn ra từ năm 1995 đến 2000, với sự vận động mạnh mẽ của Hội người cao tuổi phường Tiên Cát và sự hỗ trợ của chính quyền địa phương. Diện tích đất xây dựng được cấp là 300m², nằm tại khu vực lò gạch cũ, cách vị trí đền cũ khoảng 58m. Việc xây dựng hoàn thành trong 17 tháng với sự đóng góp công đức của hơn 1.200 cá nhân và 263 tập thể, tổng giá trị vật liệu và tiền mặt lên đến hàng trăm triệu đồng.

  2. Kiến trúc đền Tiên được xây dựng theo kiểu chữ Đinh, sử dụng bê tông cốt thép với nền cao hơn sân khoảng 90cm, mái đền thiết kế 4 mái đao cong, trang trí hoa văn truyền thống như “Lưỡng long chầu nguyệt” và các họa tiết tứ quý. Đền có tòa tiền tế 3 gian và hậu cung 3 gian, trong đó đặt 6 pho tượng đá xanh gồm tượng Mẫu và các nhân vật liên quan.

  3. Lễ hội đền Tiên được phục hồi dựa trên hương ước năm 1942, tổ chức các ngày lễ chính như ngày sinh của Mẫu (5/5 âm lịch), ngày chính kỵ (10/10 âm lịch) và các lễ đầu xuân, lễ cầu an. Lễ hội bao gồm phần lễ trang nghiêm và phần hội với các hoạt động văn hóa dân gian như múa sinh tiền, kéo co, bơi chải trên sông Thao. Tuy nhiên, phần hội hiện nay được tổ chức đơn giản hơn so với trước đây do điều kiện xã hội thay đổi.

  4. Tác động của kinh tế thị trường và chính sách Đổi mới đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc phục dựng di tích và tổ chức lễ hội, đồng thời làm thay đổi nhận thức và nhu cầu tôn giáo của người dân. Số lượng phật tử tham gia các hoạt động tín ngưỡng tại địa phương lên đến hơn 1.350 người, trong khi giáo dân đạo Thiên Chúa chiếm khoảng 630 người, cho thấy sự đa dạng tôn giáo và sự hòa nhập trong cộng đồng.

Thảo luận kết quả

Quá trình phục dựng đền Tiên phản ánh sự chuyển biến tích cực trong nhận thức của cộng đồng và chính quyền về giá trị văn hóa truyền thống. Việc cấp đất và xây dựng đền trên nền đất mới, vật liệu mới cho thấy sự linh hoạt trong bảo tồn di tích, phù hợp với điều kiện thực tế và quy hoạch đô thị. So với các nghiên cứu về phục dựng di tích khác trong tỉnh Phú Thọ, đền Tiên là trường hợp điển hình về sự phối hợp giữa nhân dân và chính quyền trong việc bảo tồn văn hóa.

Sự thay đổi trong tổ chức lễ hội, giảm bớt các hoạt động phần hội truyền thống, phản ánh tác động của đô thị hóa và thay đổi lối sống hiện đại. Tuy nhiên, phần lễ vẫn được duy trì nghiêm túc, giữ được bản sắc tín ngưỡng dân gian. Các biểu đồ so sánh số lượng người tham gia lễ hội qua các năm có thể minh họa rõ xu hướng này.

Việc đa dạng tôn giáo tại Tiên Cát cũng cho thấy sự hòa hợp trong cộng đồng, với các tín đồ Thiên Chúa giáo bắt đầu tham gia các hoạt động lễ hội truyền thống, góp phần củng cố sự đoàn kết xã hội. Điều này phù hợp với các nghiên cứu về sự biến đổi tín ngưỡng trong bối cảnh kinh tế thị trường và chính sách mở cửa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục về giá trị di tích và lễ hội đền Tiên nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ, về ý nghĩa lịch sử và văn hóa của di tích. Chủ thể thực hiện: UBND phường Tiên Cát phối hợp với các trường học, thời gian: trong vòng 1 năm tới.

  2. Phát triển du lịch văn hóa gắn với di tích đền Tiên, xây dựng các tour du lịch kết hợp tham quan di tích và trải nghiệm lễ hội truyền thống, góp phần tăng nguồn thu cho địa phương. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ, phối hợp UBND thành phố Việt Trì, thời gian: 2 năm.

  3. Bảo tồn và phục hồi các hoạt động phần hội truyền thống như múa sinh tiền, kéo co, bơi chải, nhằm giữ gìn nét văn hóa đặc sắc của lễ hội. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý đền Tiên, Hội Phật giáo phường Tiên Cát, thời gian: liên tục hàng năm.

  4. Xây dựng quy hoạch tổng thể bảo tồn di tích đền Tiên và khu vực lân cận, đảm bảo không gian văn hóa, cảnh quan và phát triển bền vững. Chủ thể thực hiện: Sở Xây dựng, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ, thời gian: 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử: Luận văn cung cấp tư liệu quý giá về quá trình phục dựng di tích và lễ hội truyền thống, giúp hiểu sâu sắc mối quan hệ giữa văn hóa, lịch sử và xã hội đương đại.

  2. Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch: Các cơ quan này có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo tồn, phát huy giá trị di tích và phát triển du lịch văn hóa tại địa phương.

  3. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức tín ngưỡng: Luận văn giúp nâng cao nhận thức về giá trị di tích, khuyến khích sự tham gia tích cực trong việc bảo vệ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.

  4. Sinh viên và học viên nghiên cứu chuyên ngành văn hóa học, lịch sử, tôn giáo học: Đây là tài liệu tham khảo thực tiễn phong phú, minh họa cho các lý thuyết về văn hóa dân gian, tín ngưỡng và sự biến đổi xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quá trình phục dựng đền Tiên bắt đầu từ khi nào và kéo dài bao lâu?
    Quá trình phục dựng bắt đầu từ năm 1995 và hoàn thành vào năm 2000, kéo dài khoảng 5 năm với nhiều giai đoạn vận động, xin cấp đất và xây dựng.

  2. Kiến trúc đền Tiên có điểm gì đặc biệt?
    Đền được xây theo kiểu chữ Đinh, sử dụng bê tông cốt thép với mái đao cong, trang trí hoa văn truyền thống như “Lưỡng long chầu nguyệt”, tạo nên không gian kiến trúc vừa cổ kính vừa hiện đại.

  3. Lễ hội đền Tiên được tổ chức vào những ngày nào?
    Lễ hội chính được tổ chức vào ngày sinh của Mẫu (5/5 âm lịch) và ngày chính kỵ (10/10 âm lịch), cùng các lễ đầu xuân, lễ cầu an và các ngày lễ khác theo âm lịch.

  4. Ai là người tham gia vận động công đức xây dựng đền?
    Hơn 1.200 cá nhân và 263 tập thể trong và ngoài địa phương đã tham gia công đức bằng tiền mặt, hiện vật và ngày công lao động, trong đó có sự đóng góp của các nhà văn, tăng ni và nhân dân địa phương.

  5. Tác động của kinh tế thị trường đến việc phục dựng di tích và lễ hội như thế nào?
    Kinh tế thị trường tạo điều kiện thuận lợi về nguồn lực tài chính và nhận thức cộng đồng, đồng thời làm thay đổi nhu cầu và hình thức tổ chức lễ hội, hướng đến sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại.

Kết luận

  • Quá trình phục dựng đền Tiên là minh chứng cho sự phối hợp hiệu quả giữa nhân dân và chính quyền trong bảo tồn văn hóa truyền thống.
  • Kiến trúc đền được xây dựng mới trên nền đất khác nhưng giữ được giá trị văn hóa và tín ngưỡng đặc trưng.
  • Lễ hội đền Tiên được phục hồi với phần lễ trang nghiêm, phần hội có sự giản lược phù hợp với điều kiện hiện đại.
  • Tác động của kinh tế thị trường và chính sách Đổi mới đã thúc đẩy sự phát triển tín ngưỡng và bảo tồn di tích.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn, phát huy giá trị di tích và phát triển du lịch văn hóa trong thời gian tới.

Luận văn khuyến khích các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng tiếp tục đồng hành trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích đền Tiên, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc.