Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế, việc đổi mới giáo dục phổ thông nhằm phát triển năng lực người học trở thành yêu cầu cấp thiết. Môn Toán ở cấp trung học cơ sở (THCS) giữ vai trò then chốt trong việc hình thành tư duy logic, kỹ năng giải quyết vấn đề và chuẩn bị nền tảng cho các môn học khác. Tại thị xã Duy Tiên, tỉnh Hà Nam, từ năm học 2019-2020 đến 2022-2023, số học sinh THCS tăng từ 7.440 lên 8.011 em, trong đó tỷ lệ học sinh đạt loại giỏi môn Toán chiếm khoảng 13,9%, khá chiếm 32,6%, còn 3,2% học sinh xếp loại yếu. Mặc dù đã có những thành công bước đầu trong việc triển khai dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ), thực trạng quản lý hoạt động dạy học còn tồn tại nhiều hạn chế như nhận thức chưa đầy đủ của cán bộ quản lý và giáo viên, phương pháp đổi mới chưa đồng bộ, cơ sở vật chất chưa đáp ứng đầy đủ. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh tại các trường THCS thị xã Duy Tiên, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 17 trường THCS công lập với mẫu khảo sát gồm 225 cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh trong giai đoạn 2019-2023. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý giáo dục, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về quản lý hoạt động dạy học, phát triển năng lực người học và năng lực giải quyết vấn đề. Theo J. Rodger, tiếp cận năng lực tập trung vào kết quả học tập, nhấn mạnh những gì người học phải làm được thay vì chỉ học kiến thức. Khái niệm năng lực giải quyết vấn đề được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để xử lý các tình huống không có quy trình sẵn có, theo Bộ GD-ĐT (2018) là khả năng tìm ra phương án mới trong học tập. Hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ được định nghĩa là quá trình tổ chức có định hướng giúp học sinh nhận diện vấn đề, đề xuất và thực hiện giải pháp phù hợp. Các thành tố chính bao gồm: mục tiêu dạy học, hoạt động dạy của giáo viên, hoạt động học của học sinh, kiểm tra đánh giá và điều kiện phục vụ dạy học. Lý thuyết quản lý giáo dục nhấn mạnh vai trò của Hiệu trưởng và tổ trưởng chuyên môn trong việc xây dựng kế hoạch, chỉ đạo đổi mới phương pháp, tổ chức bồi dưỡng và giám sát thực hiện.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp phân tích lý luận và khảo sát thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính gồm số liệu thống kê từ Phòng GD&ĐT thị xã Duy Tiên, kết quả khảo sát 225 cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh tại 17 trường THCS trong giai đoạn 2019-2023. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu toàn bộ cán bộ quản lý và giáo viên cốt cán, mẫu học sinh được chọn ngẫu nhiên theo tỷ lệ phù hợp. Công cụ thu thập dữ liệu gồm bảng hỏi, phỏng vấn sâu và thang đánh giá Likert 5 mức độ. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS 16.0 và Excel với các kỹ thuật thống kê mô tả như tính điểm trung bình, tỷ lệ phần trăm, biểu đồ và bảng tổng hợp. Quá trình nghiên cứu được thực hiện theo timeline từ tháng 9/2022 đến tháng 6/2023, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, xử lý và phân tích, đề xuất biện pháp và khảo nghiệm tính khả thi.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức và năng lực quản lý của cán bộ quản lý: 100% Hiệu trưởng và phó hiệu trưởng các trường THCS đạt chuẩn về trình độ đào tạo, tuy nhiên chỉ khoảng 60% cán bộ quản lý có nhận thức đầy đủ về vai trò quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ. Năng lực quản lý chuyên môn còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả chỉ đạo đổi mới.

  2. Đội ngũ giáo viên môn Toán: Trong 3 năm học, 97,8% giáo viên đạt trình độ đại học trở lên, chỉ 2,2% có trình độ thạc sĩ. Tỷ lệ giáo viên nữ chiếm khoảng 70%, giáo viên nam chiếm 30%. Độ tuổi chủ yếu từ 30-50 chiếm gần 96%, trong đó nhóm 41-50 tuổi chiếm 59,3%. Giáo viên trẻ dưới 30 tuổi chỉ chiếm 3,3%, hạn chế về số lượng. Khoảng 65% giáo viên có nhận thức đúng về phương pháp dạy học phát triển năng lực GQVĐ, nhưng chỉ 50% thực hiện đổi mới phương pháp một cách thường xuyên.

  3. Thực trạng hoạt động dạy học môn Toán: Khoảng 70% giáo viên xây dựng kế hoạch dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ, nhưng chỉ 55% tổ chức hoạt động dạy học tích cực, tạo tình huống có vấn đề cho học sinh. Hoạt động học của học sinh theo hướng GQVĐ đạt mức trung bình khá với 60% học sinh chủ động tham gia, tuy nhiên còn 40% học sinh chưa phát huy được năng lực tự học và giải quyết vấn đề.

  4. Kiểm tra, đánh giá và điều kiện phục vụ: Việc kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực GQVĐ mới được thực hiện ở mức 50%, chưa đồng bộ và thiếu công cụ đánh giá phù hợp. Cơ sở vật chất và thiết bị dạy học phục vụ đổi mới phương pháp còn thiếu, chỉ khoảng 40% trường có đủ thiết bị hỗ trợ hoạt động dạy học theo hướng GQVĐ.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nhận thức và năng lực quản lý của cán bộ quản lý là yếu tố quyết định đến hiệu quả quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực GQVĐ. Sự thiếu đồng bộ trong chỉ đạo và bồi dưỡng giáo viên dẫn đến việc đổi mới phương pháp dạy học chưa thực sự sâu rộng. So với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, kết quả tương đồng với báo cáo của ngành về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá. Việc thiếu thiết bị dạy học hiện đại làm giảm tính hấp dẫn và hiệu quả của các tiết học, ảnh hưởng đến sự phát triển năng lực của học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố nhận thức cán bộ quản lý, tỷ lệ giáo viên đổi mới phương pháp, biểu đồ mức độ tham gia học tập của học sinh và bảng tổng hợp trang thiết bị dạy học tại các trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức và năng lực quản lý cho cán bộ quản lý: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực GQVĐ, tập trung vào kỹ năng lãnh đạo đổi mới và giám sát thực hiện. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên môn Toán: Xây dựng chương trình tập huấn đổi mới phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật tổ chức tình huống có vấn đề và đánh giá năng lực học sinh. Thực hiện định kỳ hàng năm, do Phòng GD&ĐT và tổ chuyên môn các trường phối hợp thực hiện.

  3. Đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực: Hướng dẫn xây dựng công cụ kiểm tra đánh giá phù hợp, tăng cường đánh giá quá trình và đánh giá năng lực giải quyết vấn đề. Triển khai trong năm học tiếp theo, do tổ chuyên môn và giáo viên chủ trì.

  4. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và thiết bị dạy học: Huy động nguồn lực xã hội hóa, ưu tiên trang bị thiết bị hỗ trợ dạy học tích cực, công nghệ thông tin và thiết bị thực hành. Lập kế hoạch đầu tư trong 2 năm, do Ban giám hiệu và UBND địa phương phối hợp thực hiện.

  5. Khuyến khích phát huy vai trò chủ thể của học sinh: Tổ chức các hoạt động trải nghiệm, dự án học tập và câu lạc bộ Toán nhằm phát triển năng lực tự học và giải quyết vấn đề. Thực hiện thường xuyên trong năm học, do giáo viên và tổ chuyên môn đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THCS: Giúp nâng cao năng lực quản lý chuyên môn, xây dựng kế hoạch và chỉ đạo đổi mới hoạt động dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực GQVĐ.

  2. Giáo viên môn Toán THCS: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học, tổ chức hoạt động học tập và đánh giá học sinh hiệu quả hơn.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục: Là tài liệu tham khảo quý giá về quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương: Hỗ trợ xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng và đầu tư cơ sở vật chất nhằm nâng cao chất lượng giáo dục môn Toán tại các trường THCS.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề trong môn Toán là gì?
    Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để nhận diện, đề xuất và thực hiện giải pháp cho các tình huống toán học không có quy trình sẵn có, giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo và ứng dụng thực tiễn.

  2. Tại sao cần quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực?
    Quản lý hiệu quả giúp đảm bảo hoạt động dạy học đổi mới, đồng bộ từ kế hoạch, phương pháp đến đánh giá, tạo môi trường học tập tích cực, phát triển toàn diện năng lực người học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý hoạt động dạy học môn Toán hiện nay là gì?
    Bao gồm nhận thức chưa đầy đủ của cán bộ quản lý và giáo viên, thiếu đồng bộ trong chỉ đạo và bồi dưỡng, cơ sở vật chất chưa đáp ứng, phương pháp kiểm tra đánh giá chưa phù hợp và chưa phát huy hết năng lực học sinh.

  4. Làm thế nào để giáo viên đổi mới phương pháp dạy học hiệu quả?
    Giáo viên cần được bồi dưỡng chuyên môn thường xuyên, áp dụng kỹ thuật tổ chức tình huống có vấn đề, sử dụng thiết bị dạy học đa dạng, khuyến khích học sinh tham gia tích cực và đánh giá theo năng lực.

  5. Vai trò của cơ sở vật chất trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề?
    Thiết bị dạy học hiện đại và phù hợp giúp tạo môi trường học tập sinh động, hỗ trợ học sinh thực hành, trải nghiệm và phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề, từ đó nâng cao hiệu quả dạy học.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề là quá trình tác động có kế hoạch của cán bộ quản lý nhằm tổ chức hoạt động dạy học hiệu quả, phát triển năng lực học sinh.
  • Thực trạng tại các trường THCS thị xã Duy Tiên cho thấy nhiều thuận lợi về đội ngũ cán bộ quản lý và giáo viên đạt chuẩn, nhưng còn tồn tại hạn chế về nhận thức, phương pháp và điều kiện vật chất.
  • Các yếu tố ảnh hưởng chính gồm năng lực quản lý, nhận thức giáo viên, cơ sở vật chất và văn bản chỉ đạo chuyên môn.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý tập trung vào nâng cao năng lực quản lý, bồi dưỡng giáo viên, đổi mới kiểm tra đánh giá và đầu tư thiết bị dạy học.
  • Tiếp tục khảo nghiệm và triển khai các biện pháp trong giai đoạn 2023-2025 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các biện pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục THCS tại địa phương.