Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIV đầu thế kỷ XV đầy biến động, phương thức ứng xử của con người chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các luồng tư tưởng Nho, Phật, Đạo. Nguyễn Trãi, một danh nhân văn hóa lớn của dân tộc, đã thể hiện rõ nét phương thức ứng xử đặc sắc trong tập thơ chữ Nôm “Quốc âm thi tập”. Với khoảng 169 bài thơ, trong đó có đến 48 bài thể hiện rõ nỗi giằng xé giữa “xuất – xử” (ra làm quan hay lui về ở ẩn), tập thơ phản ánh đa chiều tâm trạng, tư tưởng và cách ứng xử của Nguyễn Trãi với bản thân, gia đình, cộng đồng và thiên nhiên. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm sáng tỏ cơ sở hình thành, biểu hiện và ý nghĩa của phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi trong “Quốc âm thi tập”, đồng thời rút ra bài học ứng xử phù hợp với xã hội hiện đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào văn bản “Nguyễn Trãi Quốc âm thi tập” phiên âm và chú giải của Phạm Luận (2012), kết hợp với các tài liệu nghiên cứu liên quan. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa ứng xử truyền thống, góp phần nâng cao nhận thức về nhân cách và tư tưởng của Nguyễn Trãi, đồng thời cung cấp tư liệu tham khảo cho việc giảng dạy và nghiên cứu văn học Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về phương thức ứng xử và lý thuyết văn hóa ứng xử. Phương thức ứng xử được hiểu là cách thức, phương pháp thể hiện thái độ và hành động trong các mối quan hệ xã hội và môi trường sống, phản ánh tầm trí tuệ, bản lĩnh và văn hóa của cá nhân. Văn hóa ứng xử là hệ thống giá trị vật chất và tinh thần được truyền lại qua các thế hệ, tạo nên chuẩn mực ứng xử chung của cộng đồng. Nghiên cứu phân biệt rõ hai khái niệm này để làm nổi bật tính linh hoạt, cá nhân hóa trong phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi trên nền tảng văn hóa ứng xử truyền thống Việt Nam. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng mô hình “tam cương, ngũ thường” của Nho giáo, cùng các khái niệm như “xuất – xử”, “danh chăng chác, lộc chăng cầu”, “đắc – thất”, “thị phi” để phân tích sâu sắc các mối quan hệ và cách ứng xử của Nguyễn Trãi. Các khái niệm về “vô thường” trong Phật giáo và “thanh tĩnh vô vi” trong Đạo giáo cũng được sử dụng để giải thích tư tưởng và hành động của ông.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành, bao gồm:

  • Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Tổng quan các lý thuyết về văn hóa ứng xử, phương thức ứng xử và các tư tưởng tôn giáo ảnh hưởng đến xã hội trung đại Việt Nam.
  • Phương pháp tiếp cận văn hóa: Phân tích văn bản “Quốc âm thi tập” để nhận diện văn hóa ứng xử của Nguyễn Trãi trong bối cảnh lịch sử và xã hội.
  • Phương pháp xã hội học: Xem xét ảnh hưởng của hoàn cảnh lịch sử, chính trị, xã hội đến cách thể hiện phương thức ứng xử trong thơ.
  • Phương pháp thi pháp học: Nghiên cứu nội dung và nghệ thuật ngôn từ trong tập thơ để làm rõ tư tưởng và tâm trạng của tác giả.
  • Phương pháp thống kê, phân tích, tổng hợp và so sánh: Thống kê số lượng bài thơ liên quan đến các chủ đề ứng xử, so sánh với các nhà thơ cùng thời và các quan điểm nghiên cứu trước đây.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ 169 bài thơ trong “Quốc âm thi tập” phiên bản 2012, được chọn vì tính đại diện và độ tin cậy cao. Phương pháp chọn mẫu toàn bộ nhằm đảm bảo phân tích toàn diện, sâu sắc. Timeline nghiên cứu kéo dài trong vòng 12 tháng, từ tổng hợp tài liệu, phân tích văn bản đến hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phương thức ứng xử với bản thân thể hiện sự giằng xé giữa “xuất – xử”
    Có đến 48 bài thơ trong “Quốc âm thi tập” phản ánh nỗi day dứt của Nguyễn Trãi khi lựa chọn giữa làm quan trong triều hay lui về ở ẩn. Ví dụ, câu thơ “Lấy đâu xuất xử trọn hai bề / Được thú làm quan mất thú quê” (Bài 109) thể hiện rõ mâu thuẫn nội tâm. So với Nguyễn Bỉnh Khiêm, người chọn ẩn dật thanh thản, Nguyễn Trãi có sự trăn trở sâu sắc hơn, thể hiện qua tần suất và sắc thái biểu hiện trong thơ.

  2. Phương châm “danh chăng chác, lộc chăng cầu” thể hiện thái độ coi nhẹ danh lợi
    Nguyễn Trãi coi danh lợi chỉ là phương tiện, không phải mục đích cuối cùng. Trong tập thơ có 29 bài thơ đề cập đến việc đổi công danh lấy sự thanh nhàn, như câu “Liệu cửa nhà xem bằng quán khách / Đem công danh đổi lấy cần câu” (Bài 30). Điều này phản ánh tư tưởng Phật giáo về “vô thường” và sự tỉnh táo trước cám dỗ của thế gian.

  3. Ứng xử với thị phi bằng thái độ “đắp tai biếng mặc sự vân vân”
    Nguyễn Trãi nhận thức sâu sắc về sự phức tạp, hiểm ác của lòng người và thị phi xã hội. Ông chọn cách im lặng, không để tâm đến lời đàm tiếu, thể hiện qua câu thơ “Sự thế dữ lành ai hỏi đến / Bảo rằng ông đã điếc hai tai” (Bài 6). So với các nhà thơ tiền bối như Khuất Nguyên, Nguyễn Trãi cũng giữ thái độ ung dung, bình thản trước thị phi.

  4. Tư tưởng “mất chẳng hề âu, được chẳng mừng” thể hiện sự thấu hiểu quy luật “vô thường”
    Nguyễn Trãi chấp nhận sự thăng trầm, đắc – thất như quy luật tất yếu của cuộc sống, không để lòng dao động. Ví dụ, câu “Phúc dầu hay đến trăm tuổi / Mình thác thì nên mọi của tan” (Bài 134) thể hiện quan niệm sống thản nhiên, không bám víu vào vật chất hay danh vọng.

Thảo luận kết quả

Phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi là sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống văn hóa ứng xử Việt Nam và tư tưởng Nho – Phật – Đạo, đồng thời có sự linh hoạt, cá nhân hóa cao. Sự giằng xé giữa “xuất – xử” phản ánh mâu thuẫn nội tâm của một bậc trí thức trong xã hội phong kiến đầy biến động, vừa muốn cống hiến cho dân nước, vừa muốn giữ gìn phẩm cách và sự thanh thản. Thái độ coi nhẹ danh lợi và ứng xử với thị phi bằng sự im lặng, không tranh cãi là bài học quý giá về cách giữ tâm thế vững vàng trước những biến động xã hội. Tư tưởng “vô thường” giúp Nguyễn Trãi vượt qua nỗi đau thất bại, giữ được sự an nhiên trong tâm hồn. So sánh với các nhà thơ cùng thời và các nghiên cứu trước đây, phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi có nét đặc sắc riêng, vừa kế thừa vừa phát triển truyền thống, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa ứng xử Việt Nam. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất các chủ đề ứng xử trong thơ và bảng so sánh thái độ ứng xử giữa Nguyễn Trãi và các nhà thơ khác.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giáo dục giá trị văn hóa ứng xử truyền thống trong nhà trường
    Đưa nội dung về phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi vào chương trình giảng dạy văn học phổ thông và đại học nhằm nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa và nhân cách. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường học.

  2. Tổ chức các hội thảo, tọa đàm về văn hóa ứng xử và nhân cách Nguyễn Trãi
    Tạo diễn đàn trao đổi giữa các nhà nghiên cứu, giảng viên, sinh viên và cộng đồng để phổ biến kiến thức và ứng dụng bài học ứng xử trong đời sống hiện đại. Thời gian: hàng năm. Chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

  3. Phát triển các chương trình truyền thông, văn hóa nhằm khơi dậy giá trị ứng xử nhân văn
    Sử dụng các phương tiện truyền thông đại chúng, phim tài liệu, sách báo để giới thiệu phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi, góp phần nâng cao văn hóa ứng xử trong xã hội. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, các cơ quan truyền thông.

  4. Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về ứng xử trong văn học trung đại và ứng dụng trong quản lý xã hội
    Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án về văn hóa ứng xử để phát triển lý luận và thực tiễn ứng xử trong xã hội hiện đại. Thời gian: liên tục. Chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và giảng viên ngành Văn học Việt Nam
    Giúp hiểu sâu sắc về tư tưởng, nhân cách và phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi, phục vụ cho việc học tập, giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử Việt Nam
    Cung cấp góc nhìn mới về văn hóa ứng xử trong xã hội trung đại, góp phần làm sáng tỏ các mối quan hệ xã hội và tư tưởng thời kỳ lịch sử đặc biệt.

  3. Nhà quản lý giáo dục và văn hóa
    Là tài liệu tham khảo để xây dựng chương trình giáo dục, truyền thông về văn hóa ứng xử, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng.

  4. Cộng đồng yêu thích văn học và văn hóa truyền thống
    Giúp hiểu và trân trọng giá trị nhân văn, nghệ thuật trong thơ ca Nguyễn Trãi, từ đó áp dụng bài học ứng xử vào đời sống hàng ngày.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi có gì đặc biệt so với các nhà Nho khác?
    Nguyễn Trãi thể hiện sự linh hoạt, cá nhân hóa trong ứng xử, vừa kế thừa truyền thống Nho giáo, vừa chịu ảnh hưởng Phật giáo và Đạo giáo, đặc biệt là sự giằng xé giữa “xuất – xử” và thái độ coi nhẹ danh lợi, thị phi.

  2. Tại sao “Quốc âm thi tập” lại là tư liệu quan trọng để nghiên cứu phương thức ứng xử?
    Tập thơ được viết vào những năm cuối đời Nguyễn Trãi, phản ánh chân thực tâm trạng, tư tưởng và cách ứng xử của ông trong các mối quan hệ xã hội và thiên nhiên, với số lượng bài thơ lớn và nội dung đa dạng.

  3. Phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi có thể áp dụng như thế nào trong xã hội hiện đại?
    Bài học về sự kiên định, giữ tâm thanh thản trước thị phi, coi nhẹ danh lợi và biết lựa chọn cách ứng xử phù hợp với hoàn cảnh có thể giúp con người hiện đại xây dựng nhân cách và quan hệ xã hội hài hòa.

  4. Nghiên cứu này sử dụng những phương pháp nào để phân tích?
    Nghiên cứu kết hợp phương pháp lý thuyết, văn hóa, xã hội học, thi pháp học và thống kê để phân tích toàn diện các khía cạnh của phương thức ứng xử trong “Quốc âm thi tập”.

  5. Ý nghĩa của việc phân biệt văn hóa ứng xử và phương thức ứng xử trong nghiên cứu?
    Phân biệt giúp làm rõ tính chất chung của văn hóa ứng xử và tính cá nhân, linh hoạt của phương thức ứng xử, từ đó hiểu sâu sắc hơn cách Nguyễn Trãi vận dụng và phát triển truyền thống trong hoàn cảnh cụ thể.

Kết luận

  • Phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi trong “Quốc âm thi tập” là sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống văn hóa Việt Nam và tư tưởng Nho – Phật – Đạo, thể hiện sự linh hoạt, cá nhân hóa cao.
  • Nỗi giằng xé giữa “xuất – xử”, thái độ coi nhẹ danh lợi và ứng xử với thị phi bằng sự im lặng là những nét đặc sắc nổi bật trong tư tưởng và hành động của ông.
  • Tư tưởng “vô thường” giúp Nguyễn Trãi giữ được sự an nhiên, thản nhiên trước những thăng trầm cuộc đời, là bài học quý giá cho xã hội hiện đại.
  • Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ nhân cách, tư tưởng và giá trị văn hóa ứng xử của Nguyễn Trãi, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo dục và phát huy văn hóa ứng xử truyền thống.
  • Đề xuất các giải pháp giáo dục, truyền thông và nghiên cứu nhằm phát huy giá trị phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi trong đời sống đương đại.

Next steps: Triển khai các chương trình giáo dục và truyền thông, tổ chức hội thảo chuyên đề, khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về văn hóa ứng xử trong văn học trung đại.

Call-to-action: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành văn học, văn hóa hãy tiếp tục khai thác và phát huy giá trị phương thức ứng xử của Nguyễn Trãi để góp phần xây dựng xã hội văn minh, nhân ái.