Tổng quan nghiên cứu

Việc đổi mới phương pháp dạy học là một trong những nhiệm vụ trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông tại Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh phát triển nguồn nhân lực theo Nghị quyết số 29 của Hội nghị Trung ương 8, khóa XI. Môn Giáo dục công dân (GDCD) lớp 8 giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành nhân cách, phát triển năng lực và phẩm chất công dân cho học sinh trung học cơ sở (THCS). Tuy nhiên, thực trạng dạy học GDCD tại một số trường THCS huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang cho thấy việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là phương pháp thảo luận nhóm (PPTLN), còn hạn chế. Qua khảo sát năm học 2019-2020 tại 4 trường THCS gồm Vĩnh Lộc, Ngọc Hội, Yên Lập và Hòa An với 271 học sinh và 12 giáo viên, cán bộ quản lý, kết quả cho thấy chỉ khoảng 10% giáo viên thường xuyên sử dụng PPTLN trong dạy học GDCD lớp 8, trong khi 60,7% học sinh cho biết giáo viên chưa bao giờ áp dụng phương pháp này. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng, đề xuất quy trình và giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng PPTLN trong dạy học GDCD lớp 8 tại các trường THCS huyện Chiêm Hóa, góp phần đổi mới phương pháp dạy học, phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020, tập trung tại huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang – một huyện miền núi với đặc thù dân tộc đa dạng và điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn, ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục. Việc đổi mới phương pháp dạy học GDCD tại địa phương này có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển kỹ năng sống và năng lực công dân cho học sinh vùng dân tộc thiểu số, góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục toàn diện.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về phương pháp thảo luận nhóm trong giáo dục, bao gồm:

  • Lý thuyết học tập hợp tác: Nhấn mạnh vai trò của hoạt động nhóm trong việc phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác và tư duy phản biện của học sinh. Theo Robert Slavin, dạy học theo nhóm nhỏ giúp học viên cùng nhau hoàn thành mục tiêu học tập chung, tăng cường sự tương tác và hỗ trợ lẫn nhau.

  • Mô hình cấu trúc thảo luận nhóm Jigsaw của Elliot Aronson: Phân chia lớp thành các nhóm nhỏ, mỗi thành viên đảm nhận một phần nội dung, sau đó trao đổi trong nhóm chuyên gia và truyền đạt lại cho nhóm chính, giúp tăng tính tương tác và trách nhiệm cá nhân.

  • Khái niệm phương pháp thảo luận nhóm: Là phương pháp dạy học trong đó giáo viên tổ chức học sinh thành các nhóm nhỏ để cùng nhau trao đổi, phân tích và giải quyết vấn đề do giáo viên đặt ra, từ đó phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh.

Các khái niệm chính bao gồm: phương pháp dạy học tích cực, thảo luận nhóm, năng lực học sinh, kỹ năng giao tiếp và hợp tác, phát triển phẩm chất công dân.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ khảo sát xã hội học với 271 học sinh lớp 8 và 12 giáo viên, cán bộ quản lý tại 4 trường THCS huyện Chiêm Hóa trong năm học 2019-2020. Ngoài ra, sử dụng tài liệu khoa học, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về phương pháp thảo luận nhóm và dạy học GDCD.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính qua tổng hợp tài liệu, phân tích nội dung, so sánh các quan điểm lý thuyết. Phân tích định lượng qua thống kê số liệu khảo sát, xây dựng bảng biểu, biểu đồ minh họa mức độ sử dụng phương pháp, nhận thức và khó khăn của giáo viên, học sinh.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện thực nghiệm tại 4 trường THCS để kiểm chứng quy trình sử dụng PPTLN trong dạy học GDCD lớp 8, đánh giá hiệu quả qua kết quả học tập và thái độ học sinh.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 10/2019 đến tháng 8/2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng quy trình, thực nghiệm sư phạm và đề xuất giải pháp.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn 4 trường THCS đại diện cho huyện Chiêm Hóa, với tổng số 271 học sinh lớp 8 và 12 giáo viên, cán bộ quản lý tham gia khảo sát nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về sự cần thiết của PPTLN: 100% giáo viên và cán bộ quản lý khảo sát đều cho rằng việc sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD là rất cần thiết hoặc cần thiết, thể hiện sự đồng thuận cao về vai trò của phương pháp này trong đổi mới phương pháp dạy học.

  2. Mục đích sử dụng PPTLN: 100% giáo viên cho biết mục đích chính khi sử dụng PPTLN là giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn; 75% nhấn mạnh lĩnh hội tri thức mới; 50% sử dụng để ôn tập, củng cố kiến thức.

  3. Mức độ sử dụng PPTLN: Chỉ có khoảng 10% giáo viên thường xuyên sử dụng PPTLN trong dạy học GDCD lớp 8, 40% đôi khi sử dụng, còn lại 50% chưa bao giờ áp dụng. Trong khi đó, các phương pháp truyền thống như thuyết trình và đàm thoại được sử dụng thường xuyên với tỷ lệ 100%.

  4. Khó khăn khi sử dụng PPTLN: Các khó khăn chủ yếu gồm thói quen sử dụng phương pháp truyền thống (100% giáo viên và cán bộ quản lý), hạn chế năng lực tổ chức, điều khiển thảo luận nhóm của giáo viên (50-75%), kỹ năng làm việc nhóm của học sinh còn yếu (87,5-100%), cơ sở vật chất chưa đáp ứng (50-62,5%), và số lượng học sinh đông (50-87,5%).

  5. Đặc điểm học sinh: Học sinh đa phần là con em dân tộc thiểu số, có hoàn cảnh kinh tế khó khăn, nhiều em còn nhút nhát, thiếu kỹ năng sống và chưa tích cực tham gia thảo luận nhóm. Tỷ lệ học sinh khá, giỏi chiếm khoảng 40-45% tùy trường, còn lại chủ yếu trung bình và yếu.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy mặc dù giáo viên và cán bộ quản lý đều nhận thức rõ vai trò quan trọng của PPTLN trong dạy học GDCD, nhưng việc áp dụng phương pháp này còn rất hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu là do thói quen sử dụng phương pháp truyền thống, thiếu kỹ năng tổ chức và quản lý thảo luận nhóm của giáo viên, cùng với hạn chế về kỹ năng làm việc nhóm của học sinh và điều kiện cơ sở vật chất chưa thuận lợi.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc sử dụng PPTLN được khẳng định là phương pháp hiệu quả giúp phát triển năng lực tư duy, kỹ năng giao tiếp và hợp tác của học sinh, đồng thời tăng cường sự hứng thú và tích cực trong học tập. Tuy nhiên, việc triển khai tại các trường THCS miền núi như Chiêm Hóa gặp nhiều thách thức do đặc thù địa phương và điều kiện kinh tế xã hội.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ sử dụng các phương pháp dạy học của giáo viên, bảng tổng hợp các khó khăn theo đánh giá của giáo viên và cán bộ quản lý, cũng như biểu đồ tròn phân bố mức độ hứng thú học tập của học sinh khi áp dụng PPTLN.

Việc áp dụng PPTLN phù hợp với mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giáo dục công dân, phát triển kỹ năng sống và phẩm chất công dân cho học sinh vùng dân tộc thiểu số.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức bồi dưỡng kỹ năng sử dụng PPTLN cho giáo viên: Triển khai các khóa tập huấn, đào tạo nâng cao năng lực tổ chức, điều khiển thảo luận nhóm cho giáo viên dạy GDCD tại các trường THCS huyện Chiêm Hóa trong vòng 6 tháng tới. Chủ thể thực hiện là Phòng Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và áp dụng quy trình sử dụng PPTLN phù hợp: Đề xuất quy trình chi tiết gồm các bước chuẩn bị nội dung, chia nhóm, phân công nhiệm vụ, tổ chức thảo luận, trình bày kết quả và đánh giá. Thời gian áp dụng thử nghiệm trong năm học tiếp theo tại 4 trường THCS đã khảo sát.

  3. Tăng cường cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Đầu tư bàn ghế linh hoạt, phòng học rộng rãi, thiết bị hỗ trợ như bảng phụ, máy chiếu để tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động thảo luận nhóm. Kế hoạch thực hiện trong 1-2 năm, do Ban Giám hiệu các trường phối hợp với chính quyền địa phương thực hiện.

  4. Phát huy vai trò của học sinh trong hoạt động nhóm: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, rèn luyện kỹ năng làm việc nhóm, giao tiếp và tự quản cho học sinh nhằm nâng cao kỹ năng mềm và sự tự tin khi tham gia thảo luận. Thời gian triển khai liên tục trong năm học, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn GDCD đảm nhiệm.

  5. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng: Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động phụ huynh quan tâm, hỗ trợ con em trong học tập, đặc biệt là khuyến khích học sinh tham gia tích cực các hoạt động thảo luận nhóm. Chủ thể là Ban Giám hiệu, giáo viên chủ nhiệm và các tổ chức đoàn thể địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên dạy môn Giáo dục công dân tại các trường THCS: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng tổ chức và áp dụng phương pháp thảo luận nhóm, từ đó đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường sự tích cực và sáng tạo của học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục ở cấp trường và phòng giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên, đầu tư cơ sở vật chất và triển khai các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học GDCD.

  3. Học viên cao học, nghiên cứu sinh chuyên ngành Giáo dục học và Phương pháp dạy học: Tài liệu tham khảo bổ ích cho các nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực học sinh, đặc biệt trong bối cảnh giáo dục vùng dân tộc thiểu số.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục và các tổ chức phát triển giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng các chương trình, dự án hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học, phát triển kỹ năng sống và phẩm chất công dân cho học sinh phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp thảo luận nhóm là gì và có ưu điểm gì trong dạy học GDCD?
    Phương pháp thảo luận nhóm là hình thức tổ chức học sinh thành các nhóm nhỏ để cùng trao đổi, phân tích và giải quyết vấn đề do giáo viên đặt ra. Ưu điểm gồm phát huy tính tích cực, sáng tạo, kỹ năng giao tiếp, hợp tác và tư duy phản biện của học sinh, đồng thời tăng sự hứng thú trong học tập.

  2. Tại sao việc sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD ở các trường THCS huyện Chiêm Hóa còn hạn chế?
    Nguyên nhân chính là do thói quen sử dụng phương pháp truyền thống, thiếu kỹ năng tổ chức thảo luận nhóm của giáo viên, kỹ năng làm việc nhóm của học sinh còn yếu, cơ sở vật chất chưa đáp ứng và số lượng học sinh đông gây khó khăn trong quản lý lớp học.

  3. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD?
    Cần tổ chức bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên, xây dựng quy trình sử dụng phù hợp, cải thiện cơ sở vật chất, phát huy vai trò chủ động của học sinh và tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng.

  4. Phương pháp thảo luận nhóm có phù hợp với học sinh vùng dân tộc thiểu số không?
    Có, phương pháp này giúp học sinh vùng dân tộc thiểu số phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác và tư duy sáng tạo, đồng thời tạo môi trường học tập tích cực, giúp các em tự tin hơn trong học tập và cuộc sống.

  5. Quy trình sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD gồm những bước nào?
    Quy trình gồm: chuẩn bị nội dung thảo luận, chia nhóm học sinh, phân công nhiệm vụ, tổ chức thảo luận, trình bày kết quả, nhận xét và đánh giá, đồng thời rút kinh nghiệm cho các lần thảo luận tiếp theo.

Kết luận

  • Phương pháp thảo luận nhóm là phương pháp dạy học tích cực, phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực và phẩm chất học sinh môn GDCD lớp 8 tại các trường THCS huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang.
  • Mặc dù giáo viên và cán bộ quản lý nhận thức rõ vai trò của PPTLN, việc áp dụng còn hạn chế do nhiều khó khăn về kỹ năng, thói quen và điều kiện cơ sở vật chất.
  • Nghiên cứu đã đề xuất quy trình sử dụng PPTLN và các giải pháp thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng phương pháp này trong dạy học GDCD.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy việc áp dụng PPTLN giúp tăng cường sự tích cực, hứng thú và kết quả học tập của học sinh.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung bồi dưỡng giáo viên, cải thiện điều kiện dạy học và phát huy vai trò chủ động của học sinh để thực hiện thành công đổi mới phương pháp dạy học GDCD.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để nâng cao chất lượng dạy học GDCD, góp phần phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất công dân cho học sinh vùng dân tộc thiểu số.