Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học, việc vận dụng phương pháp giải quyết vấn đề (GQVĐ) trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở bậc tiểu học trở nên cấp thiết. Theo khảo sát tại thành phố Hải Phòng, có khoảng 85,81% giáo viên (GV) đánh giá phương pháp GQVĐ là rất cần thiết trong dạy học môn này, tuy nhiên tỷ lệ học sinh đạt loại khá, giỏi chỉ chiếm khoảng 43,84%, còn lại đa số học sinh (HS) ở mức trung bình và yếu. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng quy trình vận dụng phương pháp GQVĐ trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3, kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của quy trình này tại Trường Tiểu học Thiên Hương, huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng trong năm 2022. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và giải quyết vấn đề cho HS tiểu học, góp phần thực hiện thành công chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề được xây dựng trên cơ sở lý thuyết về học tập tích cực, phát triển năng lực người học và mô hình dạy học phát triển năng lực. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết học tập tích cực: Nhấn mạnh vai trò chủ động, sáng tạo của HS trong quá trình học tập thông qua việc giải quyết các tình huống có vấn đề thực tiễn.
  • Mô hình dạy học phát triển năng lực: Tập trung vào việc hình thành và phát triển năng lực nhận thức, tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: tình huống có vấn đề, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực tư duy sáng tạo, năng lực tự học và hợp tác, cũng như đặc điểm tâm sinh lý HS tiểu học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát 81 GV và 73 HS lớp 3 tại các trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng; tài liệu chuyên ngành, chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để phân tích số liệu khảo sát, phương pháp phân tích nội dung để đánh giá thực trạng và xây dựng quy trình vận dụng phương pháp GQVĐ.
  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát và thu thập dữ liệu từ tháng 1 đến tháng 5 năm 2022; xây dựng và thực nghiệm quy trình trong học kỳ II năm học 2021-2022.

Cỡ mẫu được chọn dựa trên tiêu chí đại diện cho GV có trình độ chuẩn và kinh nghiệm trên 5 năm, HS lớp 3 tại địa bàn nghiên cứu. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện kết hợp với chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính khách quan và khả năng áp dụng thực tiễn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức và vận dụng phương pháp GQVĐ của GV: Khoảng 85,81% GV đánh giá phương pháp GQVĐ là rất cần thiết trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội. Tuy nhiên, chỉ có 25% GV thường xuyên vận dụng phương pháp này, 75% còn lại chỉ thỉnh thoảng áp dụng, không có GV nào không sử dụng. Điều này cho thấy sự quan tâm nhưng còn hạn chế trong thực hành.

  2. Khó khăn trong vận dụng phương pháp: Đa số GV (97,53%) thiếu tài liệu tham khảo và nội dung hướng dẫn về phương pháp GQVĐ trong môn học. 56,79% GV cho biết cần nhiều thời gian chuẩn bị nội dung giảng dạy, 53,09% gặp khó khăn trong việc gắn kiến thức với thực tiễn cuộc sống.

  3. Kết quả học tập của HS: Tỷ lệ HS đạt loại khá, giỏi chỉ chiếm 43,84%, còn lại 56,16% ở mức trung bình và yếu. HS còn hạn chế trong kỹ năng nhận diện và giải quyết vấn đề, thường nhờ người khác giúp đỡ, lập luận chưa logic và trình bày chưa rõ ràng.

  4. Quy trình vận dụng phương pháp GQVĐ: Quy trình gồm bốn bước: đặt vấn đề, phân tích và thu thập thông tin, đề xuất và lựa chọn giải pháp, vận dụng kết quả vào thực tiễn. Thực nghiệm tại Trường Tiểu học Thiên Hương cho thấy quy trình giúp HS phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy GV đã nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của phương pháp GQVĐ nhưng còn hạn chế trong việc vận dụng thường xuyên do thiếu tài liệu và thời gian chuẩn bị. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học ở bậc tiểu học. Việc HS còn yếu trong kỹ năng giải quyết vấn đề phản ánh nhu cầu cấp thiết phải đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường hoạt động trải nghiệm và thực hành.

Quy trình vận dụng phương pháp GQVĐ được xây dựng dựa trên cơ sở lý thuyết vững chắc và thực tiễn khảo sát, đã chứng minh tính khả thi và hiệu quả qua thực nghiệm sư phạm. Các biểu đồ phân bổ kết quả học tập và mức độ tiếp thu kiến thức trước và sau thực nghiệm minh họa rõ sự tiến bộ của HS khi áp dụng phương pháp này. So sánh với các nghiên cứu trước đây, quy trình này có tính hệ thống, thực tiễn và khả thi cao, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý HS tiểu học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về phương pháp GQVĐ: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu, cung cấp tài liệu hướng dẫn chi tiết, giúp GV nâng cao năng lực sư phạm và kỹ năng xây dựng tình huống có vấn đề. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, chủ thể là Sở GD&ĐT và các trường tiểu học.

  2. Xây dựng và phổ biến bộ tài liệu, kế hoạch bài dạy mẫu: Phát triển các kế hoạch bài dạy vận dụng phương pháp GQVĐ theo chương trình GDPT 2018, phù hợp với đặc điểm địa phương và HS lớp 3. Thời gian triển khai trong năm học tiếp theo, do các trường phối hợp với các chuyên gia giáo dục thực hiện.

  3. Tăng cường hoạt động trải nghiệm, thực hành trong dạy học: Khuyến khích GV tổ chức các hoạt động nhóm, thí nghiệm, trò chơi giáo dục nhằm phát huy tính tích cực, sáng tạo của HS. Chủ thể thực hiện là GV và nhà trường, áp dụng ngay trong các tiết học.

  4. Đầu tư cơ sở vật chất, thiết bị dạy học trực quan: Trang bị mô hình, tranh ảnh, video, dụng cụ thí nghiệm để hỗ trợ GV tạo tình huống có vấn đề sinh động, trực quan, phù hợp với tâm sinh lý HS tiểu học. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do nhà trường và địa phương phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt quy trình vận dụng phương pháp GQVĐ, nâng cao kỹ năng tổ chức dạy học tích cực, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng GV, cải tiến chương trình và phương pháp dạy học.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển đề tài nghiên cứu liên quan.

  4. Chuyên gia phát triển chương trình giáo dục: Sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo trong việc thiết kế chương trình, tài liệu dạy học môn Tự nhiên và Xã hội phù hợp với định hướng phát triển năng lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp giải quyết vấn đề là gì và tại sao cần áp dụng trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội?
    Phương pháp giải quyết vấn đề là cách tổ chức dạy học dựa trên việc tạo ra các tình huống có vấn đề để HS chủ động tìm hiểu, phân tích và đưa ra giải pháp. Phương pháp này giúp phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và kỹ năng thực hành của HS, phù hợp với mục tiêu đổi mới giáo dục hiện nay.

  2. Quy trình vận dụng phương pháp GQVĐ gồm những bước nào?
    Quy trình gồm bốn bước: (1) Đặt vấn đề, tạo tình huống có vấn đề; (2) Phân tích và thu thập thông tin; (3) Đề xuất và lựa chọn giải pháp; (4) Vận dụng kết quả vào thực tiễn. Mỗi bước đều có vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS.

  3. Những khó khăn phổ biến của GV khi áp dụng phương pháp GQVĐ là gì?
    GV thường gặp khó khăn do thiếu tài liệu hướng dẫn, cần nhiều thời gian chuẩn bị nội dung, khó khăn trong việc gắn kiến thức với thực tiễn và chưa quen với việc tổ chức hoạt động học tập tích cực cho HS.

  4. Phương pháp GQVĐ có phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý HS tiểu học không?
    Rất phù hợp vì HS tiểu học có tính tò mò, thích khám phá và học qua trải nghiệm. Phương pháp này giúp các em phát triển tư duy logic, kỹ năng hợp tác và tự học, đồng thời tạo môi trường học tập tích cực, thân thiện.

  5. Làm thế nào để GV xây dựng tình huống có vấn đề hiệu quả?
    GV cần lựa chọn tình huống gần gũi với thực tế cuộc sống, phù hợp với nội dung bài học và khả năng nhận thức của HS. Tình huống phải kích thích sự tò mò, có tính trực quan và mở để HS có thể đề xuất nhiều giải pháp khác nhau.

Kết luận

  • Phương pháp giải quyết vấn đề là phương pháp dạy học tích cực, phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực HS trong chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Nghiên cứu đã xây dựng quy trình vận dụng phương pháp GQVĐ trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 gồm bốn bước rõ ràng, có tính hệ thống và thực tiễn cao.
  • Thực nghiệm sư phạm tại Trường Tiểu học Thiên Hương cho thấy phương pháp này giúp nâng cao hiệu quả học tập, phát triển năng lực tư duy và kỹ năng giải quyết vấn đề cho HS.
  • GV còn gặp nhiều khó khăn trong việc vận dụng do thiếu tài liệu và thời gian chuẩn bị, cần có sự hỗ trợ từ các cấp quản lý và nhà trường.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực GV, cải tiến tài liệu dạy học và tăng cường điều kiện cơ sở vật chất để triển khai hiệu quả phương pháp GQVĐ.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và Sở GD&ĐT Hải Phòng nên triển khai đào tạo GV, xây dựng tài liệu hướng dẫn và tổ chức thực nghiệm mở rộng để nhân rộng mô hình dạy học hiệu quả này. Độc giả quan tâm có thể liên hệ với Trường Đại học Hải Phòng để nhận tài liệu chi tiết và hỗ trợ chuyên môn.