Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình GDPT 2018, việc phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh tiểu học trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng, học sinh lớp 5 còn gặp nhiều khó khăn trong việc viết sáng tạo, với 100% bài làm khảo sát cho thấy hạn chế về ý tưởng mới, cảm xúc và hình ảnh tu từ. Thực trạng này phản ánh sự thiếu hụt trong phương pháp dạy học và môi trường giáo dục chưa thực sự khuyến khích sự sáng tạo của học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp dạy viết sáng tạo cho học sinh lớp 5 trong giờ Tiếng Việt, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Tiếng Việt theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2021-2022 tại các trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, với phạm vi tập trung vào phân môn Tập làm văn lớp 5. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cải thiện kỹ năng viết sáng tạo, giúp học sinh tránh việc sao chép văn mẫu, phát triển tư duy độc lập và khả năng biểu đạt cá nhân, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục ngôn ngữ và phát triển toàn diện năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về sáng tạo và phát triển năng lực sáng tạo trong giáo dục. Theo định nghĩa của từ điển Triết học, sáng tạo là hoạt động tạo ra giá trị mới về chất, bao gồm cả vật chất và tinh thần. Lý thuyết của Carl Roger nhấn mạnh tính linh hoạt và khả năng chuyển đổi tư duy là đặc điểm của người sáng tạo. Trong lĩnh vực giáo dục, năng lực sáng tạo được hiểu là khả năng tạo ra cái mới, giải quyết vấn đề một cách sáng tạo, thể hiện qua các sản phẩm học tập. Viết sáng tạo được định nghĩa là quá trình diễn đạt suy nghĩ, cảm xúc, ý tưởng một cách mới mẻ, độc đáo, không rập khuôn theo mẫu có sẵn. Các khái niệm chính bao gồm: sáng tạo biểu hiện, sáng tạo chế tạo, sáng tạo phát kiến, sáng tạo cải biến và sáng tạo phát minh, trong đó học sinh tiểu học chủ yếu thể hiện sáng tạo biểu hiện và sáng tạo chế tạo. Ngoài ra, lý thuyết về đặc điểm tâm lý và tư duy của học sinh tiểu học (độ tuổi 7-10) cũng được vận dụng, nhấn mạnh sự phát triển của tư duy hình tượng, khả năng tưởng tượng và cảm xúc, đồng thời hạn chế về khả năng tư duy trừu tượng và tự chủ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp lý luận từ các tài liệu chuyên ngành, công trình nghiên cứu trước đây và văn bản pháp luật liên quan đến chương trình GDPT 2018. Phương pháp khảo sát thực tế được áp dụng thông qua phỏng vấn giáo viên, dự giờ quan sát và thu thập sản phẩm học tập của học sinh lớp 5 tại các trường tiểu học huyện Thủy Nguyên. Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 60 học sinh và giáo viên tham gia, đảm bảo tính đại diện cho thực trạng địa phương. Phương pháp phân tích thống kê được sử dụng để xử lý số liệu thu thập, đánh giá mức độ sáng tạo trong bài viết của học sinh. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được triển khai nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp dạy viết sáng tạo được đề xuất, với thời gian thực nghiệm kéo dài trong năm học 2021-2022. Timeline nghiên cứu bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng viết sáng tạo của học sinh lớp 5 còn hạn chế: Qua khảo sát 60 bài viết, 100% bài có mức độ sáng tạo thấp, chỉ khoảng 3 bài thể hiện ý tưởng mới, 6 bài có cảm xúc và 18 bài sử dụng hình ảnh tu từ phong phú. Bài viết thường mở đầu theo lối mòn, nội dung sơ sài, thiếu cảm xúc và sáng tạo, nhiều bài còn mắc lỗi về dùng từ, đặt câu và chính tả.

  2. Phương pháp dạy viết sáng tạo của giáo viên chưa hiệu quả: Giáo viên chủ yếu dạy theo mẫu, chưa hướng dẫn học sinh quy trình tạo lập văn bản, chưa phát huy được năng lực sáng tạo của học sinh. Việc dạy viết còn mang tính truyền thụ kiến thức hơn là rèn luyện kỹ năng, dẫn đến học sinh viết theo khuôn mẫu, thiếu sự chủ động và sáng tạo.

  3. Mối quan hệ giữa đọc và viết chưa được khai thác đúng mức: Hoạt động đọc và viết được tổ chức tách biệt, thiếu sự liên kết, khiến học sinh không phát triển đồng bộ kỹ năng ngôn ngữ. Việc này làm giảm hiệu quả phát triển năng lực sáng tạo trong viết.

  4. Biện pháp dạy viết sáng tạo cần đảm bảo tính sáng tạo, đặc thù kiểu bài và phù hợp với khả năng ngôn ngữ học sinh: Các biện pháp được đề xuất tập trung vào xây dựng hệ thống bài tập đa dạng, đề bài mở, khuyến khích trí tưởng tượng và cảm xúc cá nhân, kết hợp phương pháp dạy học tích cực và trải nghiệm thực tế.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế trong viết sáng tạo là do phương pháp dạy học còn mang tính truyền thống, chưa tạo điều kiện cho học sinh phát huy năng lực cá nhân. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc kết hợp giữa đọc và viết, sử dụng đề bài mở và phương pháp dạy học tích cực được xem là yếu tố then chốt để phát triển năng lực sáng tạo. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy, khi áp dụng các biện pháp đổi mới như xây dựng đề bài mở, tổ chức hoạt động nhóm, trải nghiệm thực tế, học sinh có sự tiến bộ rõ rệt về khả năng sáng tạo trong viết, tăng khoảng 30% số bài có ý tưởng mới và cảm xúc phong phú. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ bài viết sáng tạo trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng so sánh các lỗi thường gặp trong bài viết của học sinh. Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy viết sáng tạo, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Tiếng Việt tiểu học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống bài tập viết sáng tạo đa dạng, phù hợp với năng lực học sinh: Giáo viên cần thiết kế bài tập từ đơn giản đến phức tạp, bao gồm viết câu, đoạn, bài văn theo chủ đề mở, khuyến khích học sinh sử dụng trí tưởng tượng và cảm xúc cá nhân. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: giáo viên tiểu học.

  2. Đổi mới cách ra đề bài theo hướng mở và gợi ý sáng tạo: Thay vì đề bài truyền thống, cần xây dựng đề bài có tính mở, gần gũi với đời sống, cho phép học sinh tự do phát triển ý tưởng, ví dụ như kể chuyện theo vai, tả cảnh theo cảm nhận cá nhân. Thời gian thực hiện: áp dụng trong các kỳ kiểm tra và bài tập thường xuyên. Chủ thể thực hiện: tổ chuyên môn và giáo viên.

  3. Tăng cường phương pháp dạy học tích cực và trải nghiệm thực tế: Kết hợp hoạt động nhóm, thảo luận, đóng vai, tham quan thực tế để kích thích hứng thú và phát triển vốn sống cho học sinh, từ đó nâng cao khả năng sáng tạo trong viết. Thời gian thực hiện: xuyên suốt năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên và nhà trường.

  4. Đánh giá và phản hồi tích cực, chú trọng phát triển năng lực sáng tạo: Xây dựng tiêu chí đánh giá bài viết không chỉ dựa trên nội dung mà còn trên khả năng sáng tạo ý tưởng và cách trình bày, khuyến khích học sinh tự đánh giá và chỉnh sửa bài viết. Thời gian thực hiện: trong các tiết học và kiểm tra định kỳ. Chủ thể thực hiện: giáo viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp cụ thể để đổi mới phương pháp dạy viết sáng tạo, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp dạy viết sáng tạo giúp xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và bồi dưỡng giáo viên phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Tiểu học: Tài liệu tham khảo hữu ích để hiểu rõ về đặc điểm tâm lý học sinh, phương pháp dạy học sáng tạo và thực hành sư phạm.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Cơ sở lý luận và thực nghiệm trong luận văn góp phần mở rộng nghiên cứu về phát triển năng lực sáng tạo trong giáo dục tiểu học, đặc biệt trong môn Tiếng Việt.

Câu hỏi thường gặp

  1. Viết sáng tạo là gì và tại sao quan trọng trong giáo dục tiểu học?
    Viết sáng tạo là khả năng diễn đạt ý tưởng, cảm xúc một cách mới mẻ, độc đáo, không rập khuôn. Nó giúp học sinh phát triển tư duy độc lập, khả năng biểu đạt và năng lực giải quyết vấn đề, rất cần thiết trong giáo dục hiện đại.

  2. Những khó khăn phổ biến của học sinh lớp 5 khi viết sáng tạo là gì?
    Học sinh thường viết theo mẫu, thiếu ý tưởng mới, cảm xúc và hình ảnh sinh động. Các lỗi về dùng từ, đặt câu và chính tả cũng phổ biến, do phương pháp dạy chưa phù hợp và thiếu môi trường khuyến khích sáng tạo.

  3. Làm thế nào để giáo viên xây dựng đề bài viết sáng tạo hiệu quả?
    Giáo viên nên thiết kế đề bài mở, gần gũi với đời sống, khuyến khích trí tưởng tượng và cảm xúc cá nhân, có thể kèm theo gợi ý hoặc tranh ảnh minh họa để kích thích sự sáng tạo của học sinh.

  4. Phương pháp dạy học tích cực nào hỗ trợ phát triển viết sáng tạo?
    Các phương pháp như thảo luận nhóm, đóng vai, trải nghiệm thực tế, đặt câu hỏi mở và phản hồi tích cực giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng viết linh hoạt.

  5. Làm sao để đánh giá năng lực viết sáng tạo của học sinh một cách khách quan?
    Đánh giá cần dựa trên tiêu chí về ý tưởng sáng tạo, khả năng diễn đạt, cấu trúc bài viết và hình thức trình bày. Kết hợp đánh giá định tính và định lượng, khuyến khích học sinh tự đánh giá và chỉnh sửa bài viết.

Kết luận

  • Sáng tạo là năng lực cốt lõi cần phát triển trong giáo dục tiểu học, đặc biệt trong môn Tiếng Việt.
  • Thực trạng dạy và học viết sáng tạo tại huyện Thủy Nguyên còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục.
  • Các biện pháp dạy viết sáng tạo được đề xuất bao gồm xây dựng bài tập đa dạng, đổi mới đề bài, áp dụng phương pháp dạy học tích cực và trải nghiệm thực tế.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy biện pháp đề xuất có hiệu quả rõ rệt trong việc nâng cao năng lực viết sáng tạo của học sinh.
  • Khuyến nghị các giáo viên, nhà quản lý và nhà nghiên cứu tiếp tục áp dụng và phát triển các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học viết sáng tạo trong thời gian tới.

Hãy bắt đầu áp dụng các biện pháp đổi mới trong giảng dạy để phát huy tối đa tiềm năng sáng tạo của học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Tiếng Việt tiểu học.